Trotwaer. Jaargang 29

[p. 236]

De fal fan stilte klapt wer ticht
Eelco Salverda

Oer: Titia Dijkstra (einredaksje), Stilte, gedichten & byldzjende keunst, Frysk en Frij, 1996. Priis: f 24,50.

De bondel Stilte, gedichten & byldzjende keunst is in inisjatyf fan Stichting It Stiltemuseum út Amsterdam. Dy sammelet uteringen fan stilte op it mêd fan poëzij, proaza, byldzjende keunst, film, foto, muzyk en teater. Ien fan de doelstellingen is it publyk bewust te meitsjen fan de wearde fan stilte. It museum noege foar dit projekt Fryske dichters en byldzjend keunstners út in wurk te meitsjen ynspirearre op stilte. It resultaat dêrfan hat útstald west yn it FLMD en is bondele yn in útjefte fan Frysk en Frij: njoggenentweintich fersen fan Fryske dichters (mei in Nederlânske oersetting) en tsien keunstwurken.

As ik soks lês dan wurd ik wat balstjurrich. In museum om it moment fan rêst yn ús jachtige maatskippij te konservearjen. It docht forsearre oan. En dan ek noch in bondel, dat wurdt oppassen. As dat mar net te folle de kant op giet fan in idyllysk arkadië, fan de bedrige bistesoart dy't lyrysk besongen wurdt troch de bard by de ûndergeande sinne. It aparte fan sa'n museum is ek dat it eins net kin, omdat stilte him net eksposearje lit. It lit him op syn bêst beskriuwe of útbyldzje, want it is in abstrakt begryp. Dy ûngrypberheid fan stilte komt dúdlik nei foaren út de bondel, dêr't stilte lokkigernôch net allinnich yn idealisearre wurdt.

Yn de opset fan de bondel sit in aardige tsjinstelling. Dichtsje en stilte. Wurden en stilte binne inoars tsjinpoalen, mar ek in siameeske twilling. It wurd folt de leechte fan de stilte en guon skriuwers kinne net sûnder stilte om har te konsintrearjen. Mar stilte is ek: de wurden dy't net komme, it lichem fan it gebrek oan ynspiraasje, it lege papier. Sa hat de dichter yn sekere sin in haat-leafde ferhâlding mei stilte. Foar in part binne dy ideeën likegoed stereotipen, mar wurd en stilte bliuwe hoe dan ek tsjinhingers dy't inoar fersterkje èn ôfbrekke kinne.

Dêr giet de bondel amper oer. En eins giet de bondel ek hielendal net oer stilte. Alteast, net oer stilte sels. Wêr't de bondel wol oer giet dat binne de assosjaasjes en de symboalyk dy't der mei ferbûn binne, oer wat der yn besletten leit. No hat dat beskriuwen fan stilte faaks ek net de bedoeling west (skriuw in gedicht ynspirearre op stilte wie de opdracht), mar it falt hoe dan ek wol op.

Wat binne dy assosjaasjes? Elk kin him dêr wol wat by yntinke, ôfhinklik fan de fraach oft men stilte letterlik of figuerlik opfettet. Yn letterlike sin hat it gau in positive assosjaasje. Stilte is faak in ideaal, assosjearre mei ûngerepte natuer en de ôfwêzichheid fan de fersteurende en fernielende

[p. 237]

minsk. Lûd is oerlêst, stilte is idyllysk. Mar it is ek negatyf. It is eng, benearjend, bedriigjend, pynlik. It is dea, iensumens en spanning. Ek yn figuerlike sin hat stilte faak in negative assosjaasje: net tinke kinne, leechte, ferlet, ensfh.

Stilte is dus in begryp dêr't men in soad kanten mei op kin. Mar oan de oare kant ek wer net. Dat is de fal fan stilte. Want wat is der al net oer skreaun? It is dreech orizjineel te wêzen en wa't him beheint ta de bekende dichterlike assosjaasjes fan stilte, betrêdet al gau de klisjeepaden of skriuwt in swiersettich of symboalysk gedicht.

Dêrmei kom ik op ien fan de minpunten fan dizze bondel. In soad dichters (en dêrmei de bondel as gehiel) binne yn de fal trape. Der wurdt in grut ferskaat fan bylden oproppen. Spitigernôch binne it faak de bekende bylden. Dêrtroch is it gehiel te min ferrassend.

Guon ûntkomme net oan it beskriuwen fan de bekende idyllyske stilte. Hja slute oan by it romantyske byld: stilte as in fenomeen dat allinnich mar wurdearring fertsjinnet, dat socht en koestere wurde moat. Oaren roppe (te) bekende assosjaasjes op, faak yn in sfeargedicht. Op himsels hoecht in gedicht dêr net ûnder te lijen. Soks kin hiel moai wêze, by Jan Kooistra bygelyks, mei in moaie spanning tusken de jonge hynders, de skiep en de ‘wy’.

skiep
op in buordsje stiet ‘stiltegebiet’
jonge dampige hynders by de hikke
sjogge ús nei

tegearre op 'e flecht
foar de bûns yn it boarst
de slûpende lûden, it gat
foar de sleur dy't de lusten ferlammet

de wyn sliept, de Waadsee gloaret
yn de lege oktobersinne
ûnferbidlik neier komt it tsjerkje fan Wierum
en de earste minsken
as kamen wy fan fierrens

it kafee is fol lûden
wy dogge lang oer ús kofje
prate sacht op it stille terras

skiep
yn it slyk spegelet de sinne
by it Skoar wachtsje se op ús
de hynders

Neat mis mei, wat my oanbelanget, mar yn in bondel wurdt in sammeling fan sokke stiltesfearen al gau tefolle. Seker as men de fersen foar in grut part achter inoar troch lêst. Boppedat binne guon fersen te eksplisyt, of wurde te foarspelbere bylden oproppen, op it klisjeemjittige ôf.

Oaren jouwe it tema lykwols op oarspronkliker wize stal of skeppe in fraaie tsjinstelling. Aggie van der Meer bygelyks, oer stilte as drager fan de Hillige Geast. Of Jacobus Quiryn Smink, oer de stilte tusken twa tikken fan de klok yn. Tiny Mulder, mei de tsjinstelling tusken de winske stilte en de twongen stilte fan it dôf wurden. Of de ‘observaasje’ fan de natuer fan Jurjen van der Meer, dy't mar oantoant dat absolute stilte net bestiet.

[p. 238]

Of Josse de Haan, dy't ús yn in prachtige bylderykdom it stilte-tema gau ferjitten docht, om it oan de ein mei ekstra neidruk werom komme te litten mei in hammerklap.

Sa lis ik nei dy te sjen, yn deadske stilte te harkjen
nei de tiid dy't wy tegearre oan flarden frijden,
no, werom yn 't eigen spoar: twa stroomleaze magneten.

Sa allinne klaaid yn swit en waarme hûd leisto
te sliepen yn de sluiers oer de segels fan dyn slús,
yn 't twiljocht fan 't geniet trillet noch in pearske gloede.

Do hast myn namme roppen, myn hier ferbiten en trochwuolle,
myn lea omtangele, doe't de fûle gleonens yn dyn eagen
de kleuren fan de stientsjes yn de kaleidoskoop ûntflammen.

Sa lavearrest wer mei en op dysels werom, glydzjend yn de eigen skroeven,
ien skonk yn njoggentich graden fansiden, twa boarsten sûnder leie op 'e rin,
dyn antlit fan it famke jierren yn de tiid weromsilend yn 't eigen hûs.

Sa lis ik stil en streakje tinzenleas it fellebûnt fan in iepen bil,
tyspelje mei de krollen en twa fingers om dyn lofterear,
mommelje dyn namme as wie 't foar 't earst, dizze stilte.

In twadde beswier tsjin de bondel is it folgjende. Hast net ien kin der by it beskriuwen fan (de assosjaasje by) stilte omhinne om dat begryp ek te neamen. Mei oare wurden, mear as tweintich skriuwers brûke it wurd stilte of stil. Nuver. Wa soe it wurd leafde yn 'e mûle neame as him frege waard dêr in fers oer te skriuwen? Sa ûngrypber is stilte dus blykber. Lykas Rob Vrakking, foarsitter fan de stichting, yn it foarwurd seit ‘Ik wit wat stilte is salang't jo my dêr net nei freegje.’ Gefolch fan dy overkill is wol dat it hieltiten wer opdûkende s-wurd op in gegeven stuit tefolle wurdt en begjint te ferfelen. In fers dêr't dat yn mijd is, is dat fan Albertina Soepboer. Op it earste gesicht slút it it minst oan by it tema, mar nei in pear kear lêzen is it in ferademing yn dizze see fan stiltes.

Noardlik ljocht lûkt de kust ticht.
Yn it sân befrieze al de lûden út
in skier ferline. As in wjerheak
stiket azem yn 'e kiel, neat sprekt.

As yn in stomme film wiuwt in famke
op 'e fjoertoer nei de kninen. At
de wyn oanhellet, falt se om en om.
Bliuwe spoaren fan bloed op snie.

It liif is safolle grutter as doe
as it yn slow motion stil delslacht.
Poalsirkels treffe inoar. Allinnich
it iis yn 'e brâning himet bisteftich.

De measte fan de tsien keunstwurken dy't yn de bondel opnommen binne, tusken de fersen yn, binne wat my oanbelanget net oertsjûgjend. Sa'n konsept wurdt al gau pretinsjeus en de mearwearde fan sa'n kombinaasje is faak dreech te finen,

[p. 239]

sadat it gehiel ‘in praatsje en in plaatsje’ wurdt. Dat is hjir ek it gefal. De reproduksje, lytse swartwyt ôfdrukken, komt de krêft fan de keunstwurken fansels ek net te'n goede. Trouwens, wêrom binne de titels allinnich yn de ynhâld neamd en net by de keunstwurken sels? Spitich en wat sleau.

Trije kear hat der in krúsbestowing west. By it fers fan Berber van der Geest oer it ferlet fan ynspiraasje is it wat maklik en foar de hân lizzend útwurke: in leech fel papier by it hanskrift fan it fers. It sterkst is it wurk fan Aggie van der Meer, dat oanslút by it fers dat se sels skreau. In goed foarbyld fan hoe't sa'n kombinaasje wol slagje kin.

Neidiel fan in temabondel is hast per definysje de opset. Dizze bondel lijt dêr ek ûnder. Hy jout in breed byld fan de ferskate aspekten fan stilte, mei in stikmannich moaie en oarspronklike fersen. Mar hy hat it gefaar yn him dat de lêzer oerfuorre rekket. It hieltiten wer opdûkende stiltewurd wurdt op in gegeven stuit tefolle. De fersen fersterkje inoar dêrtroch net, de gearfoeging wurket earder ferswakjend. Boppedat is de kwaliteit fan de fersen wikselfallich en binne guon suver oerstallich, om't hja oan de bondel neat tafoege of klisjeemjittige bylden oproppe. In wat tinnere bondel hie wat my oanbelanget sterker west.

En de tsjinstelling tusken wurd en stilte, earder oanhelle? It is opfallend dat dy net bot oan bar komt yn de bondel. Berber van der Geest beskriuwt it ferlet fan ynspiraasje (‘Dy stilte oan de útein fan 'e pin...’). Is it net ynteressant genôch, ha se der net oan tocht, of is it gefjocht mei stilte net sa grut by Fryske dichters?