Trotwaer. Jaargang 29

[p. 232]

Ik tover terug
Kees 't Hart

Nei oanlieding fan: Albertina Soepboer, De hengstenvrouw (Prometheus, Amsterdam 1997; f 19,90) en De twirre yn 'e tiid (Frysk en Frij, Ljouwert 1997; f 24,50).

De gedichten van Albertina Soepboer zijn niet bedoeld voor een rustige mijmering op een zomeravond ter vertroosting na gedane arbeid, of als tijdelijke en prettige vlucht uit het jachtige bestaan, ze kruipen niet weg in de veilige haven van al bestaande kunst of herinneringen daaraan. Dit zijn geen ontleende gedichten. Ze mijmeren en troosten niet, maar trekken ten aanval, zetten eerdere bouwsels op de tocht, formuleren dwarsig en in zichzelf, het zijn gedichten die een traditie zoeken van het dichterlijk isolement, het afgewende gezicht, ze bieden woorden aan als uitnodiging, niet als oplossing. De landschappen erin herroepen herinneringen aan wat ooit een kinderleven was, een meisjesleven, maar nu een vrouwenleven aan het worden is of al is. Wat een leven zou kunnen zijn, niet wat het is. Dit zijn herinnerde en utopische gedichten. De woorden zijn doelbewust groot en dichterlijk, zo willen ze zijn, ze vertrouwen niet op de anekdote maar morrelen aan metaforen: het bos, de winter, de geliefde, het paard, kleuren, het barre landschap, de vrouw.

Neem het tweede gedicht uit de reeks ‘De scharlaken verzen’ van de bundel De Hengstenvrouw op p. 34, het staat ook in de bundel De Twirre yn 'e tiid op p. 22, het begint zo:

De bloedvlekken wassen zich opnieuw
van het lijf en ik tover terug in
het grote woord van de wereld. Ik
ben weer klein, speel kastanjemeisje.

Een leven in vier regels. Ernstig spel van verdwenen jeugd en onvermijdelijkheid. Van een letterlijk herinnerde jeugd, een jeugd die innerlijk geworden is: ‘Ik tover terug’. Dit is wat dit werk onderneemt, hertovering, het legt zich niet neer bij het bestaan - het troost daar niet over, het heeft niets te bieden aan lezers die in poëzie een therapeutische uitkomst zien. Maar het tovert wel terug voordat de ‘bloedvlekken’ nooit meer kunnen worden weggewassen van het lijf. Dit is poëzie van afscheid en uitstel daarvan via de betovering. Veelbetekenend is dat de betovering niet plaatsvindt mèt het grote woord van de wereld maar daar ìn, de betovering vindt plaats binnen de woorden, niet daarmee. Dit is een poëtisch programma, wie mét woorden wil toveren, of terugtoveren, meent dat woorden veranderlijk zijn, dat ze veranderd kunnen worden, wie ìn woorden tovert weet, en dit is een dichterlijk weten, dat de betovering altijd in de woorden zit maar dat het de taak van de dichter is ze zo neer te zetten dat de betovering, eventueel met terugwerkende kracht, zoals in dit gedicht, in de

[p. 233]

woorden opgeroepen wordt. Het gaat niet om de woorden zelf maar om de plaatsing daarvan. Opvallend is dat in de zeer verschillende Friese versie van dit gedicht (welke was er het eerst?) een andere interpretatie mogelijk wordt gemaakt, daar staat op p. 22:

De bloedplakken binne fan it liif ôf
wosken. Op 'e nij betsjoen ik mysels
mei it grutte wurd fan 'e wrâld.

Hier een heel ander gedicht. In deze passiefconstructie zijn de bloedvlekken van het lijf gewassen, iemand (wie?) heeft ze gewassen, in de Nederlandstalige versie een actiefconstructie, de vlekken wassen zichzelf. Tweede belangrijk verschil: in de Nederlandstalige versie vindt het terugtoveren in de woorden plaats, in de Friestalige versie gebeurt dit mei, met de woorden. Betovering in of betovering met, dit maakt een wereld van verschil: waar kiest Soepboer voor, betovering met of betovering in woorden? Ik stel het laatste voor, ik laat een paar mogelijkheden ervan zien.

Prachtig is de zin die hierop volgt, ik volg nu weer de Nederlandse versie, wanneer de toverwoorden gezegd zijn:

Ik

ben weer klein, speel kastanjemeisje.

Ik speel kastanjemeisje, dit is de herinnering: ik ben het meisje dat met de kastanjes speelt, of: ik speel voor kastanjemeisje, ik ben een kind dat een positie inneemt en ook aanneemt. Ik tover de woorden terug en verlaat het heden en ben nu het kastanjemeisje, ook al is het misschien voor even.

Als vanzelf rol ik je handen binnen.

Maar wie rolt hier? Zijn er twee personen? De dichteres en haar geliefde? Het kan ongetwijfeld zo gelezen worden, ik ben geen lezer die ook maar iets te verbieden heeft, ook in andere gedichten spelen geliefdes een rol. Ik bied een mogelijkheid aan, ik schrijf niets voor. Woorden nemen plaats, kastanjes nemen de plaats in van woorden en beginnen hun betovering. Als vanzelf. Ik wil dat de betovering in dit gedicht in stand blijft, daarom lees ik het, daarom lees ik deze gedichten. Het kind, het meisje dat met de kastanjes speelt laat ze als vanzelf haar handen binnen rollen. Kastanjes als kastanjes maar ook als woorden die dit gedicht binnen rollen. De ‘je’ in deze regel laat zich aldus verwelkomen als de ik die zich in dit gedicht als meisje ziet, de ‘ik’ en de ‘je’ vallen samen, zijn alleen door leeftijd van elkaar gescheiden: de ik ziet zichzelf als meisje.

Los en losser vliegen de vogels uit
roodbruin. Zwermwolk in roestig land.

Perspectiefverandering, van bovenaf gezien nu, eerst kijken we vanaf de grond omhoog met het kastanjemeisje mee, daarna vanuit de lucht met de blik mee van de vogels, we kijken op de vlucht neer van de vogels. Alleen vanuit de lucht kunnen vogels gezien worden als ‘Zwermwolk in roestig land’. Fraai beeld. Het is herfst, de kastanjebladeren kleuren roodbruin, roestig.

[p. 234]

 

Teken het hoog aan de hemel. Alsof het

 

niet te pletter kon slaan in de zee

 

van taal. Alsof ik je vangen zou voor

 

altijd en jij mij.

Maar wat moet hoog aan de hemel getekend, waarop heeft ‘het’ betrekking? Ik bied de mogelijkheid aan - dit zou ik het liefste zo willen, ik wil dat dit gedicht mijn richting op gaat lezen - dat dit ‘het’ betrekking heeft op ‘het grote woord van de wereld’. Teken het grote woord van de wereld hoog aan de hemel, dit is het dichterlijke woord dat de mogelijkheid tot toveren biedt, tot verplaatsingen in de tijd, tot perspectiefwisselingen. Teken het woord aan de hemel. Het woord hier als tekening (wat een woord altijd ook is) waarin, in de tekening dus, de betovering is opgeslagen. Het tekenen zelf roept de betovering op, de blik op de vliegende vogels. De woorden tekenen hun vlucht, de ik ziet de vlucht van de vogels als een tekening, zoals ze ook woorden ziet als tekeningen. Daarna het beeld van het te pletter slaan in de zee van taal

Ook hier weer een groot verschil met de Friestalige versie, daar staat:

As koe

it noait ferdrinke yn 'e see fan taal.

Verdrinken of te pletter slaan, een wereld van verschil. Je zou kunnen lezen, maar ik dwing dit niet af: teken het woord waarin ik tover hoog aan de hemel, opdat het niet in de zee te pletter slaat, waarbij zee van taal als metafoor begroet kan worden, als metafoor van maatschappelijke taal, als taal dus van de betekenissen, niet van de tekeningen, van de onttovering, tegengestelde van be-tovering. Doe alsof het niet te pletter kon slaan. Doe alsof ik je vangen zou voor altijd en jij mij, de ik van het heden wil naar het jij van het kastanjemeisje. Hier is een verbintenis gaande tussen taal en herinnering, de herinnering is even dierbaar als de betovering in de taal. De ik doet alsof ze de je voor altijd zou kunnen vangen, alsof ze in staat zou kunnen zijn het kastanjemeisje voorgoed te kunnen vasthouden zoals de taal die niet te pletter slaat, zoals de vlucht van vogels.

Boven fluisteren we

dat het geen aardewoord mag zijn.

Wie fluisteren? Waar fluisteren ze? De associaties bestormen elkaar, kunnen misschien niet zonder andere gedichten in deze reeks, ze staan daar niet los van, bijvoorbeeld van De Kastanjevrouw, waarin een ernstig en erotisch spel (tautologie) wordt aangegaan tussen een ‘ik’ en een ‘jij’ met dezelfde mogelijkheid tot samensmelting van de ‘ik’ en de ‘jij’. Ik heb mezelf opgedragen binnen dit gedicht te lezen, ik wil van dit gedicht zijn. In bovenstaande twee regels is het vogelperspectief aangehouden, de fluisterende ‘we’ zijn de in elkaar versmolten ‘ik’ en ‘jij’ die tekens aan de hemel schrijven, tekens ter betovering. Laat het toverwoord geen ‘aardewoord’ zijn, laat ons niet terugkeren naar de aarde, hier is de betovering, hier hou ik ‘jou’ in stand, het kastanjemeisje, de herinnering daaraan.

Onder is het weer stille vogelroep.

[p. 235]

Weer is ‘het’ gerelateerd aan het grote woord van de wereld waarmee ik terug tover, ik wil dit nu eenmaal zo, maar nu, op het einde van dit gedicht is de ‘ik’ weer teruggekeerd en heeft deze ‘ik’ alleen nog de stille vogelroep over die ik op aarde hoor en die tegelijkertijd de mogelijkheid van tovering in zich heeft gesloten. Dit gedicht staat in de eeuwenoude traditie van het onder en het boven, het bestaande en het metafysische, het bestaande ensceneert het metafysische waarna de terugkeer naar het bestaande onvermijdelijk is geworden.