Trotwaer. Jaargang 29

[p. 213]

Moaije blommen fen ús Frysce letterkroane (4)
Wadman en De Kaartlizzer
Doeke Sijens

Dat De Kaartlizzer fan H.G. van der Veen it brocht hat ta ‘Fryske Klassiker’, is te tankjen oan Anne Wadman. Yn syn dissertaasje út 1955, In skoalmaster yn 'e Dokkumerwâlden¹, krige it boek 99 jier nei't it útkommen wie, foar 't earst serieuze oandacht.

Wadman wie bysûnder posityf oer it boek. Hy skreau: ‘Binammen kompositoarysk is it wurkje tige nijsgjirrich, om 't hjir it moderne, út de film bikende middel fan it anachronistysk weromspringen tapast wurd.’ Wadman neamde it boek ‘forrifeljend modern’, mei in ‘treflike psychology’. Hy fergelike it posityf mei oar proaza út dy jierren, neffens him wie it ‘in forhael sûnder de smoute, komyske en anekdoatyske skaeimarken fan it tradisionele folksferhael.’

Syn lof hat der foar soarge dat ek oaren de kwaliteiten fan it ferhaal sjoen hawwe. Trinus Riemersma bygelyks neamde it ‘in boek dat fier útstekt boppe it proaza fan syn tiid en hûndert jier letter noch modern is.’² Yn 1965 en 1994 kamen werprintingen út.

De Kaartlizzer telt yn de nijste útjefte 45 siden, ferdield yn sân haadstikken. It earste haadstik spilet letter as de fjouwer neikommende, de lêste twa spylje wer letter as it earste. Wadman makke dizze gearfetting: ‘In jongtroud pear, Rouke Speul en Gatske Flut, is troch tsjinstuiten (û.o. dea fan in berntsje) út elkoar rekke. Hja wurdt wer boerefaem, hy siket syn heil by de soldaterij, as remplacant yn 'e 10-deiske fjildtocht. Neitiid libbet er fan syn pinsioentsje en hwat skieppehâlderij yn in foech krûpyn oan 'e Tsjûkemar. Goedmienende freonen, û.o. de boer dêr't Gatske tsjinnet, meitsje dat hja wer by inoar komme, sels mei in greate brulloft. Mar botte fêst is de bân net. Rouke is los-fêst arbeider yn it gea en Gatske hâldt in doarpscafé mei “broodzetting”. Hy filosofearret him frij fan it byleauwe, dêr't Gatske mei tangele sit. Hja siket oanhâldt by in broer fan Rouke, Tsjipke, dy't boer is en omtoarket mei in sukkelich wiif en in soad bern. Noch by it libben fan dy frou, Ingeltsje, ûntstiet tusken har man en Gatske in leafdesforhâlding. De ein fan it ferhael wurdt ús net regelrjocht forteld, mar is opnommen yn it letter fierd petear oan 'e hurd fan de humane boer Japik Tsjebbes, nei Rouke syn dea. (..) En Japik-om seit: “Mar hy is raer oan syn ein komd; raer.... Ik scil net sizze dat se him fen kant

1 Anne Wadman, In skoalmaster yn 'e Dokkumerwâlden. Libbensgong fan Hjerre Gjerrits van der Veen. Drachten, Laverman, 1955. Oer De Kaartlizzer s. 104-107.

2 Yn: Hjerre Gjerrtis van der Veen, De Kaartlizzer. In stoarje der 19e ieu. Boalsert, Koperative Utjowerij, 1994. (Fryske Klassiken: nr.9), ‘Oer skriuwer, boek en útjeften’ (s. 55-90) fan Tr. Riemersma.

[p. 214]

makke hawwe, beliwen net; mar ik tink er mines oer.” (..) En yn it lêste haedstik fine wy Tsjipke en Gatske wer, stil libjend yn 'e Lemmer, dêr't de hiele stoarje, yn in fan skuld en sûnde laden atmosfear, syn ôfrouning kriget troch in petear tusken Gatske en de geheimsinnige wiersizster.’

Wadman syn oardiel oer De Kaartlizzer is - om earlik te wêzen - net maklik nei te kommen. It boek is wier net it juwiel dat hy der fan makke. Wis, it boek hat kwaliteiten, mar it is ek tsjuster en ûnbegryplik, Van der Veen makket him der bytiden wol hiel maklik fan ôf mei syn opsommingen. Hy giet lestige situaasjes - sa liket it wol - leaver út 'e wei as der oer te skriuwen. De lêzer wurdt út en troch wrantelich fan dit fersideboartsjen fan de skriuwer. Van der Veen kin moaie, krêftige begjinrigels skriuwe lykas: ‘Nearne mear nijs as yn 'e iensumste kriten,’ mar oare parten fan it boek binne minder bysûnder. De typearring fan Gatske is treflik: ‘Oan har hiele skouwing en hâlding kin men wol sjen, dat se troud is of troud west hat, mar hja draait as in luftige fotse op 'e hakken om foar in jongkeardel, net folle âlder as hja, en dy sa just it kampke foar-hûs-lân opkomd is, út 'e jister wei, dêr syn folk de bisten ynjage, om molken te wurden.’ De oare persoanen bliuwe lykwols ûndúdlik en dêrom is de ‘seldsum knappe karakterteikening’ yn it boek - sa't Wadman ha wol - mear as in bytsje oerdreaun.

Wêrom sette Wadman dit boek sa heech?

Doe 't er syn dissertaasje skreau, wie Wadman al jierren ûntefreden oer it nivo fan de Fryske literatuer. Soks docht foaral bliken út syn besprekken. Syn ideaal wie in hegere, mear serieuze literatuer as syn kollega's yn Fryslân op dat momint leveren. Sûnder mis hat er syn eigen idealen werom fûn yn it wurk fan H.G. van der Veen. Dat wurk rûn der út fergelike mei dat fan Waling Dykstra en de Halbertsma's. Wadman woe eksperimentearje mei literatuer, krekt as bygelyks de lju fan de nouveau roman yn Frankryk. Wadman soe in avant-garde yn Fryslân ha wolle, dy't de literatuer drastysk feroare. Dat moat er projektearre ha op De Kaartlizzer. H.G. van der Veen hie neitocht oer de foarm dy't syn ferhaal krije moast. Dat dy foarm foar de lêzer net sa maklik wie, fûn Van der Veen gjin biswier: ‘In romansje moat oan 'e ein ta tsjuster bliuwe, as men daliks fiele kin wêr't it hinne giet, dan is der in bytsje oan.’ Konsesjes dwaan oan de lêzer wie fansels wol it lêste dêr't in skiuwer oan tinke moast. Van der Veen hie yn syn tiid gjin sukses - nei alle gedachten is syn boek mar in bytsje lêzen, mar dêr giet it in avant-garde skriuwer fansels ek net om. Yn Wadman eagen bruts dit ferhaal mei de folskskriuwerij en dêryn moat Wadman noch in parallel mei syn eigen stribjen sjoen ha.

As ferklearring foar it bytsje sukses dat H.G. van der Veen mei syn boek hie, komt Wadman mei de konstatearring dat ‘Fryslân anno 1856 noch net oan de roman en de psychology ta [wie].’ Dat sil hy oer syn eigen tiid ek faak tocht ha.

Wadman hat syn eigen ambysjes werom fûn yn

[p. 215]

De Kaartlizzer. Dêrom koe hy der ek safolle yn weromfine, dat Van der Veen syn earste èn lettere lêzers der net yn fûnen.

De Kaartlizzer is net in klassiker lykas de Rimen & Teltsjes, De sulveren rinkelbel of De Frysce Thyl Ulespegel. Dat binne boeken foar lêzers. De Kaartlizzer sil wol altyd in boek bliuwe foar skriuwers.