Trotwaer. Jaargang 29

[p. 178]

Wêr komt de poëtyske ferbylding yn Oan Eölus, ien letter (1837) wei?
Flippus Breuker

Joast Halbertsma syn beskriuwing fan it stoarmwaar op 29 novimber 1836 is bekend om de grutte poëtyske ferbyldingskrêft. Poortinga hat yn Brekker en bouwer (1969) de beide ferhalen dy't dêroer geane, mei rjocht apart set, en fynt der by útstek in romantysk foarmgefoel yn. Ik ha my dêr yn de werútjefte fan de Rimen en Teltsjes (1993) by oansletten, mar dat romantyske sublym neamd. Halbertsma stiet hjir neffens my dúdlik ûnder ynfloed fan ideeën oer it sublime, sa't dy troch Edmund Burke formulearre wienen. By Burke ropt de machtige natuer it sublime op, bergen en tonger bygelyks. Syn ideeën waarden popularisearre troch Blair, en dat Halbertsma fier mei Blair rûn blykt hjir wol út dat er mear as ienris besocht hat om Salverda mei Blair fan syn krampeftigens ôf te helpen. Benammen yn de goatyske roman (Frankenstein fan Mary Shelley, bygelyks) en yn reisferhalen wurke Burke tige nei.

Dêrmei mei dan mooglik wol in algemien ramt fûn wêze om it útsûnderlike fan de Eölusferhalen te ferklearjen, de fraach bliuwt hoe't Halbertsma sa dúdlik fan koerts feroarje koe. Hjir rjochtet er him alhiel net mear ta de boeren (wat er trouwens noait alhiel dien hat), mar ta lêzers dy't goed op 'e hichte binne fan de romantyske moaden, en ek fan de ynternasjonale polityk. It sil noch net sa maklik wêze om it het en hoe fan wat er allegearre oansnijt, teplak te bringen.

Men sil jin dêrta ferpleatse moatte yn wat der spile yn 1836. En no barde der dat jiers wat, dat foar Halbertsma wolris in oantrún west hawwe kin om syn ferbylding de frije loop te litten. Om sjen te litten wêr't it om giet, helje ik earst twa bylden oan. It iene, dêr't Poortinga fan sein hat dat it is of wurdt by de skriuwer sels ek alles opwaaid, is dat fan de rivier dy't in kronkeljende slang yn de loft wurden is: ‘Ik bleau ien amery op it ein fen 'e braege stean in seach uwt nei de kant fen Zutphen ta; daer ken men de riwier net sjen; want as er Dimter oan dy kant omtrint foärby is kriemt er om, in sa rekket er jin uwt it each. Nou, dat uwt seach ik ien soarte fen ien wite stoudamp of reinige miste, huwzen hichte fen 'e gruwn oaf, in dy boagge as ien slange troch it fjild om, sa fier as ien minsce uwteachje koe. Hwat is dat? sei ik tsjin de brageman. “Dat is de riwier, sei er; dy wisket sa fen de storm.” Krekt, Eölus; de kerel hie gelyk. Jou namen de riwier daer yn 'e lingte. It wier krekt as it wetter sea. As it ien flamjende broutsjettel waest hie, it mochte bekend stean.’ It oare, in beskriuwing fan Andalusië, stiet der yn skerp kontrast mei, sa leaflik is

[p. 179]

it. ‘... nei Andalusien, it moaiste plak, daer jou azem noch oer gien is. Nei it heerlyk Andalusien, siz ik, daer natuwr al de moayens, dy se troch Italien, Switserloan in Frankryk spraette, yn ien koärt bestek by eltsjoar garre het. Daer rint de riwier de Guadalquivir troch, in it mat dit wetter waeze, dat jou je oafdrjouwe lieten as je de sinnen forsette woene. Ho moai matte oan beide woalen dy gesichten waeze, Eölus! in daer glieden je den mids troch hinne. Hjir troppen fen swiere bjemmen mei heach scaed fen geile in brede bledden, waer Spansce sciep tsjin it prykjen fen de sinne onder lizze to scuwljen. Daer loftige hichten in klingen, bewoechsen mei blommen, kruwden in druwebjemmen, dy hjar grien frjeunlik troch eltsoar frizzelje, in nou in den ien bescuwle huws smoek efter wei kipet. Jinder ien Moarsk kastiel op it tipke fen ien hingjende rotsklibbe uwtbouwd, in noch fjirder himelheage bergen, dy hjar besnyde koppen yn it heldere azuur opstekke. Onderwilens boärtten jou berntjes om jou hinne, in saeiden jolich oer de riwier fen de iene ich nei de oare. Daer wier íén, dy nochte hie om ien moaye fuwgel, dy op ien tuwke stie to tjotterjen, hinne in wer to touterjen; ien bytje fjirder spartelle íén onder ien tropke roazen om, dy fen 't gedjoei ruwsden in de holtjes schodden.’

Wat my trof yn dizze ferbyldingen, is it ûnfryske, dat is te sizzen: it dekor is gjin Fryslân, en yn it lêste gefal ek net iens in lânskip dat de skriuwer út eigen oanskouwing koe. En dêrby ek it feit fan de oanspraak ta de stoarm op himsels: hoe komt in Frysk skriuwer derby om yn it Frysk oer in stoarm te skriuwen? Hjir moat wol de bedoeling efter sitte om krekt yn it Frysk wat gruts en machtichs út te byldzjen, sa tocht ik, doe't ik lies hoe't datselde jiers 1836 ien skreaun hie dat de Friezen gjin poëtyske ferbyldingskrêft hienen - en ek net hawwe koenen. Har lân soe dêrfoar te sljocht wêze. Soe Halbertsma miskyn sjen litten hawwe wolle dat de Friezen wol deeglik ferbyldingskrêft hienen?

It boek dêr't ik op doel, is Nederlandsche volksoverleveringen en Godenleer fan L.Ph.C. van den Bergh. De skriuwer besiket om út de skriftlike oerlevering te distillearjen wat echt oarspronklik is, en gjin lettere gelearde tafoeging. Hy mient dat Fryslân allinnich oarspronklik bleaun is, en brûkt dat as ferklearring foar it grutte plak dat binnen Nederlân krekt de Fryske oerlevering oan oarspronkliks bewarre hat.

Yn ferliking mei it bûtenlân is dy Fryske oerlevering frijwat nofteren. Sage kin men har net neame, want dy is poëtysk, en dat is se net. ‘Kan de mensch uit het Noorden eveneens gevoelen, denken, zich ontwikkelen en uitdrukken als in het Zuiden?’ freget er retoarysk, en dan folget it antwurd.

‘Maar zijn nu deze sagen poëtisch? Men zie of volk en land poëtisch zijn. Er zijn in Friesland geene rotsen, geene holen, geene heilzame bronnen, berg- of woudstroomen, echoos, geene grootsche natuurtooneelen. Het land was wel met digte en donkere wouden overdekt, maar dezen stonden in moerassen. De landzaat moest zich eerst zijn land vormen, eer hij het bewonen mogt. Hij roeide de bosschen uit en had nu eene eindelooze vlakte, vaak door de zee overspoeld en waarop

[p. 180]

hij zich met moeite heuvelen oprigtte om te wonen. Het land bood dus geene stof voor poëzij en het volk voelde die in zich zelf niet opwellen. Intusschen toont zich ook hier de fabeltijd, de eeuw der volksdichting. Waar de natuur slechts eenigszins de hand biedt, vormt zich eene poëtische fabel; uit een onbeduidenden vulkaan verneemt men orakelen, een schrikkelijke draak rijst uit de vlammen op en daar woont de Godheid. De godspraken, de wetten, de verhalen der vroegere eeuwen zijn poëzie. In de eerste tijden des Christendoms hoorde men nog de liederen der Barden en de oude Friesche wetten toonen ons menigvuldige sporen van poëtischen vorm en toon. Maar deze dichting was evenredig aan den aard van land en volk, zij leende geene beelden van luchtverschijnselen, van trotsche natuurtooneelen, zij bleef kort, kernvol, spreukig. Forsch klonk de zang der Friezen, en ware het anders, hij zou niet eigendommelijk zijn.’

Soe dizze karakteristyk fan de Friezen op himsels al reden genôch wêze om te tinken dat Halbertsma syn ynspiraasje út it boek fan Van den Bergh opdien hat, mear docht dat noch it feit dat hy yn dit en it oare Eölus-ferhaal dat er der op folgje liet, no just wol ‘beelden van luchtverschijnselen, van trotsche natuurtooneelen’ jout. Dêr komt noch by dat it no ek dúdlik wurdt - nimt men oan dat Van den Bergh him dwars sitten hat -, wêrom't hy sa skermet mei de dichter dy't er yn syn ferhaal tsjinkomt. Dêr hat er straal de gek mei, lykas ek mei de Muzen-almanak dêr't dy syn fersen yn publisearret. Dy wie der op út gongen om in beskriuwing op rym fan de stoarm te meitsjen foar dy almanak, mei oare wurden: Friezen kinne machtige natuertafrielen skilderje, dichters fan de Muzen-almanak (lês: Hollânske) net.

Sa besjoen binne de Eölusferhalen demonstraasjes fan Fryske ferbyldingskrêft. ‘It heksershol’ en ‘It grouwe pak’ binne oare foarbylden, beide út letter tiid. Op syn wize, kin men dan sizze, hat Halbertsma him fan folksskriuwer nei mear literêr skriuwer ûntjûn, krekt as Gysbert Japix en Obe Postma bygelyks. By alle trije hat dan de identifikaasje mei Fryslân har ta it heechste brocht dat se foar literatuer holden. By Joast sit der dan boppedat noch dúdlik in minder achtsjen fan de Nederlânske ferbylding yn ferliking ta de Fryske by. It boek fan Van den Bergh hat net allinnich mooglik Halbertsma ynspirearre. Op oare plakken sil ik besykje oannimlik te meitsjen dat it ek de oarsprong is fan it Frisia non cantat (dat, sa formulearre, foar't neist fan 1837 is) en dat it ramt fan it Oera Linda Boek deroan ûntliend is.