Trotwaer. Jaargang 29

[p. 163]

Bûten de pot, mar altyd op deselde plakjes
Sjoerd Bottema

Oer: Meindert Bylsma, Hotputs en id., Hite Bliksem, Koperative Utjowerij, Boalsert, 1995 en 1997. Priis: resp. f 9,50 en f 9,90.

Der wie ris in mearkeskriuwer dy't in eintsje bûten de pot pisse. In ‘krekt-mearke’ neamde er dat. En eefkes letter: in ‘kremearke’, want dat hie wat dûbelsinnichs en dêr is dizze skriuwer sljocht op: kremearkes, ferhaaltsjes dy't net hielendal mearkes binne en dêr't puristyske leafhawwers fan it sjenre miskien sa'n argewaasje fan ha dat hja se it leafst yn it fjoer smite soene; ek dan bliuwe it ‘kremearkes’. Yn Hotputs, ferskynd yn 1995, waarden de earste sân kremearkes bondele en yn Hite bliksem, it boekewikegeskink fan 1997, fynt men nochris njoggen foarbylden fan dit sjenre.

Tusken de ynhâld fan de beide bondels bestiet gjin ferskil dat makket. Wa't de beide bondels lêst, sil al gau net mear witte hokker kremearke yn hokker bondel stie. Uterlik lykwols binne beide boekjes inoars utersten. De earste bondel (hjirnei oanjûn mei HP) is útjûn yn 'e searje ‘ljochtmoanneboekjes’ en moat it dus dwaan mei in dof treastleas omslachje dat mear tinken docht oan in Afûk-kursusboekje fan 25 jier lyn as oan ‘ljochtmoanne’ en ‘mearkes’. De twadde bondel (hjirnei oanjûn mei HB) hat in feestlik glânzjend omslach dêr 't de sfear fan it mearke ôfdript: in kastiel by ljochtmoanne (!) (of komt it ljocht earne oars wei en hat it in magyske oarsprong?) en dêromhinne appels sa grut as reuze(!)pompoenen.

Lykas echte mearkes begjinne Bylsma syn ferhaaltsjes mei ‘Der wie ris...’. Dêrmei wurdt suggerearre dat plak en tiid ûnbestimd binne. Earne en ea barde it. By dat ‘ea’ tinke wy ornaris oan in fier ferline, dêr't de moderne technology noch gjin spoaren yn lutsen hat. Komme wy yn in mearke eat tsjin dat aant nei eigentiidske technology, dan komt dat op ús oer as in anagronisme. Guon sille dat steurend fine en flau, oaren fine dat no krekt grappich. Fan dy lêste kategoary lêzers moat Bylsma it ha, want yn syn kremearkes tilt it op fan datsoarte dissonanten. Yn it titelferhaal fan de earste bondel wurde de woarteltsjes ynjekteard mei in groeihormoan en dêrfoar hie der yn datselde ferhaal al sprake west fan in sipelsopfabryk, woarteltsjes yn blik, en radio- en televyzjestasjons.

Yn it titelferhaal fan de twadde bondel spilet de kabeltelevyzje in krusiale rol. De túnman fan de kening wennet yn in ‘ûnrindabel gebiet’ en hat dus gjin kabel. Dêrtroch hat er gjin weet fan de

[p. 164]

wytging dy't troch in boaze muoike oer it jonge prinske útsprutsen is en krijt muoike har sin: de man trakteart de prins op in pantsje hite bliksem en dêrmei feroaret de jongkeardel yn in krússpin. Eigentiidsk is ek de femi-glâns dêr't dit kremearke mei skitteret, want it froutsje rêdt it mantsje ynstee fan oarsom: de betsjoening wurdt ferbrutsen troch it tûke yngripen fan in frijfochten jongfaam. Ek fan dy sosjale anagronismen binne de kremearkes fan Bylsma ferjûn: rasisme, diskriminaasje, de prestaasjemaatskippij, dûmnyslân (de striid tusken de frij- en de rjochtsinnigen), pedagogyske straffen, miljeufersmoarging. En fuotbal: yn Skoppe (HB) lit in kening dy't gek is fan fuotbal, foar him en syn soan in trimsintrum bouwe:

En sa krige de kening syn sin. Yn 'e kelder liet er in trimsintrum bouwe en dêr dienen hy en syn soan, yn it ramt fan 'e legalisearring, har dingen (.....). En folslein ôftrimd sieten se letter ‘life’ by de wedstriid Stikelstampers - Fligeswammen.

Boppesteand sitaat bringt noch in tredde anagronisme oan it ljocht: it taalgebrûk. Trimsintrum, legalisearring, ôftrimd, life: de kremearkes fan Bylsma steane stiif fan datsoarte eigentiidske termen dy't dissonearje mei de sfear fan it tradysjonele mearke:

‘Wie 'k mar wer brêgewipper,’ tocht er, ‘dat is nochris wat oars as piloat. Sa'n brêgewipper sit op in krúspunt fan belangrike wegen. Yn syn senuwsintrum midden op 'e brêge is hy de baas. Hy is de machtige regelaar. Stressbestindich regelet er dêr mei omheech en omleech de grutte ferkearsstreamen fan De lene Kant nei De Oare Kant.’

De piloat dêr 't it hjir oer giet, wie earst kapitein en dêrfoar brêgewipper. Sa keart it ferhaal, De brêgewipper (HB), oan 'e ein dus werom ta it útgongspunt, neffens it patroan fan De Japanse steenhouwer. Multatuli makke de sirkel yn seis stappen rûn, Bylsma hat der mar trije nedich. Dochs is it kremearke fan Bylsma gâns wiidweidiger as de strakke fertelling fan Multatuli, dêr't alle ‘rûs’ útfiltere is. Multatuli is earnstich, beheint him ta de saak en hantearret in âlderwetske, bibelske styl. Bylsma gekjaget mar wat en kletst noflikwei yn 'e breedte, yn moderne turbotermen mei moai wat ‘rûs’. Dêrby har er in sa't it liket suver net te bedimjen nocht oan it boartsjen mei taal. Dûbelsinnichheden en paradoksen, it iene wurdboarterijke folget it oare. Lykas oan 'e ein fan De brêgewipper, dêr't it toverpopke dat de metamorfoazes fan de haadfiguer mooglik makke, in plakje op 'e skoarstienmantel krijt:

...en it wie der tsjûge fan dat de brêgewipper en syn wiif noch lang en lokkich (wipten soenen wy hast sizze, mar dat dogge wy net) libben, want sa wie it.

It liket derop dat Bylsma faker syn ynspiraasje fûn hat by bekende foarbylden. Sa hat De hoanne dy't net kraaie koe (HP) wol wat wei fan ‘Het lelijke eendje’ en liket Fan in gewoane kikkert (HP) yn 'e fierte op ‘Assepoester’ (mei femi-glâns: de Assepoester-rol wurdt spile troch in mantsje dêr 't in prinsesse har hert oan ferliest). Striegieltsje (HP) begjint as in parody op ‘Sneeuwwitje’ en Hite bliksem docht hjir en dêr tinken oan ‘Doorn-

[p. 165]

roosje’. Dat lêste kremearke stiet noch it tichtst by in echt mearke: der komt in hekse yn foar, in foarsizzing en in betsjoening. De measte kremearkes moatte it sûnder dy typyske mearke-yngrediïnten stelle. Elven en feeën bygelyks komme der gjin inkelde kear yn foar. In hekse dus ien kear. Datselde jildt foar de reuzen (allinnich yn Hotputs). Kabouters bin ik fjouwer kear op it spoar kommen en dan mar twa kear dat it namme ha mei (Hotputs en Striegieltsje). Fan tsjoenderij is allinnich sprake yn Hite bliksem en De brêgewipper. Soms liket it derop of leaut de skriuwer sels net yn mearkes. Yn Striegieltsje ommers weeft Bylsma ôf mei in wûnder dat der altyd west hat en helpt er al dy minsken dy't oant no ta tochten dat de spegel fan de boaze styfmem werklik prate koe, foargoed út de dream:

‘Spegel, spegel,’ sei se dan. ‘wat is it kreaste frouminske fan dit lân?’
En it frouminske yn 'e spegel andere dan steefêst: ‘Der wenje gâns kreaze froulju yn dit lân, mar der is mar ien sa kreas as jo’

Striegieltsje bedarret by in kabouterfolkje dat ferdield is yn ‘lossen’ en ‘fêsten’. Frij- en rjochtsinnigen dus. Beide groepen ‘claime’ Striegieltsje.

De Lossen pakten har oan 'e iene kant beet, de Fêsten oan 'e oare kant. Earst lutsen se foarsichtich, mar al gau wie fan dy foarsichtigens net folle mear te fernimmen. Se balten en kriten en hearden neat fan Striegieltsje har gûlen, earst fan fertriet en doe fan in flymjende pine. Pas doe't se yn twa helten op 'e grûn lei, waard it wer stil.

Wreedheden, de measte mearkes witte der wol rie mei: in heit dy't syn bern yn 'e bosk efterlit, heksen en reuzen dy't minskefleis ite, in wolf dy't in geitehúshâlding útmoardet en beppe opslokt ensafuorthinne. Fan dat oangeande hat Bylsma - al suggerearret de ein fan Striegieltsje oars - it netsjes om net te sizzen braaf holden. Yn Hotputs brekke de reuzesoannen harren heit de bonken en slane him dêrnei dea en Striegieltsje wurdt midstwa lutsen, mar dêrmei ha wy it ek hân, no ja op dy iene kat nei, dy't himsels tekoart docht (Mûzje) (HB) en dy ielreager dy't dea tusken de reiden fûn waard (Fan in fisker dy't neat fange woe) (HP).

Bylsma hâldt him yn syn kremearkes trou oan de izeren wet fan it echte mearke, dat by einbeslút de wurden ‘lang’ en ‘lokkich’ klinke moatte. Om't net alle kremearkes in happy end ha (yn seis gefallen rint it min ôf), moat de skriuwer dêrby wolris yn 'e bocht en dat leveret soms prachtige fynsten op:

Syn foto krige in eareplakje op 'e skoarstienmantel en de beide katten dy't foar him yn it plak kamen, libben noch lang en lokkich.

Bylsma makket yn syn kremearkes soms nuvere bûtensprongen. Soms in bytsje flau, mar bytiden ek tige grappich. Yn syn bûtensprongen sit lykwols in elemint fan herhelling (anagronismen, wurdboarterijkes) en dêrtroch liket it ferrassingspakket fan Bylsma by einbeslút dochs wat op in trukedoaze. Hy pisset dan wol parmantich bûten de pot, mar altyd op deselde plakjes.