Trotwaer. Jaargang 29

[p. 89]

Trioel
Wa wie Obe Postma syn ‘boerinne’?

Philippus Breuker is in tige belêzen man. Mar Preker (Pr. I: 18) sei it al: dy't kennis garret, fermearderet fertriet. En sa moast Breuker gewaar wurde dat de boerinne fan Obe Postma net út Surch kaam, mar út Goethe (LC. 21 febr. '97). Fryslâns grutste dichter hat him yn syn ferneamdste fers bekweadige oan neiskriuwerij. In ôfdijer foar Breuker en in ramp foar it oansjen fan de Fryske literatuer!

Yn syn tige deeglike krantestik komt Breuker om te begjinnen op 'e nijsgjirrige fraach oft dy ‘Boerinne út Surch’ in wier besteande frou út de Wâlden wie, of dat Postma har hielendal sels optocht hat. Spitigernôch giet Breuker krekt net djip genôch op dy kwestje yn. It fers seit dat dy boerinne komt út in streek mei ‘blommen by de rûs’ en in ‘hearlike grutte appelhôf’ en dêr't se no wennet leit de wrâld der keal en neaken hinne (‘sy mei dy lânsdouwe net sjen’), mar oft der wiswier in frou út de Wâlden nei Surch emigrearre is om dêr har libben te dielen mei in sneins wat slûge boer, dat betwifelet Breuker, benammen om't Obe Postma yn in brief oan notaris Van der Burg it neifolgjende skreaun hat:

Met de hoofdpersoon is niet een bepaalde persoon bedoeld; toen ik de impressie kreeg, kende ik nog geen enkele boerin in het ons welbekende Zurig.

By dy opmerking moatte lykwols twa kanttekenings pleatst wurde. Earst: wêrom hat Breuker Eckermann der op neilêzen en hat er net it argyf fan de gemeente Wûnseradiel rieplachte om nei te gean oft dêr ea in frou wenne hat dy't troud wie mei in boer en dy't ôfkomstich wie út de Wâlden of in oare beamrike streek? En twad: is yn dit gefal de namme fan 'e adressearre gjin wichtige oanwizing? Is it ûntinkber dat it hjir yn earsten net giet om samar in frou, mar om de skoansuster fan de notaris? Dan soe de bekende lêste rigel fan it fers (‘Myn leave boerinne fan Surch’) oarspronkelik west hawwe: ‘Myn leave frou Van der Burg’! Foar dy teory pleitsje twa arguminten. Op it foarste plak is de yn it each rinnende rymtwang fan it net krekt stavere ‘wurch’ (dat moat ‘wurdich’ wêze) hjirmei ferklearre, om't in plaknamme fansels frij keazen wurde kind hie (bygelyks: ‘Dat is dochs net sa slim, myn leave boerinne fan Westerhim’), mar de namme Van der Burg net. It leit ommers yn 'e reden dat notaris Van der Burg yn in persoanlik ûnderhâld tsjin de jonge dichter sein hat dat er tsjin syn dichtsjen gjin beswier hie, mar dat hy fan syn skoansuster ôfbliuwe moast en dat Postma him der doe skriftlik ûtrêden hat mei it ferlechje dat it him yn wêzen net gong om in besteande frou (tink oan ‘Mathilde’ fan Jacques Perk), mar om de idee. Postma hat de frou dus om it rym en om gjin spul te krijen wenje litten yn Surch. En dat soe

[p. 90]

betsjutte dat it yn dit fers yn earsten net giet om in objektivearre boerinne út Surch, mar om in fer ‘burg’ en leafde, om krekt te wêzen: it snoarke fan 'e notaris.

Dêrnei komt Breuker yn syn artikel needsaaklik út op de behyplike kwestje fan it nei-skriuwen. Dyselde appelhôf fan Postma hat Breuker nammentlik oantroffen yn de Gespräche mit Goethe fan Eckerman. Dy skriuwt earne:

Wy rûnen troch it hûs en gongen de tún yn. Fan blommen en oare soart oanlis wie net folle te bespeuren; wy rûnen op gers ûnder fruchtbeammen. ‘Dat wie wat foar Ernestine,’ sei Goethe, ‘dy't ek hjirre har treflike appels út Eutin net ferjitte koe, en dêr't se op romme as hienen se har gelikensen net. It wienen lykwols de appels fan har jonkheid, - dêr siet it him yn!

Noch skrinender wurdt it as Breuker oantoant dat it fier-blinkende ljocht yn it earizer fan de boerinne oerienkomt mei it lette sinneblinken yn 'e lodde dêr't de arbeider yn in oar fers fan Postma jûns mei nei hûs giet, want datselde ljocht komt streekrjocht ût Goethe syn opmerking op 18 april 1827 tsjin Eckermann by in lânskipstekening fan Peter Paul Rubens. Dat kin yndie gjin tafal mear wêze, hjir moat Postma it ôflizze tsjin de ôfgryslike belêzenheid fan de professor. It is dúdlik: Obe Postma wie - as it net noch slimmer is - in epigoan fan Goethe. Hy hat de grûnlizzer fan de Dútske Romantyk neifolge oant yn syn op en del panderjen troch de keamer ta, as er neitocht. In tige pynlike konklúzje, mar Breuker hellet dêr net foar om!

Faaks is it in treast dat Obe Postma op syn bar wer misbrûkt is troch in mennichte lettere dichters, lykas Rutger Kopland, dy't yn syn bondel Onder het vee fan 1966 it selde byld brûkt yn it fers mei de skamteleaze titel ‘Onder de Appelboom’.

De saak stekt lykwols justjes djipper as dat Breuker tinkt. Goethe en Postma jouwe inoar neat ta. De midsieuske Reinaerd (V.d.v. R., r. 257) sei it al: ‘Male quaesite, male perdite’. De grutte Goethe hat nammentlik dy appelbeam net fan himsels. It soe bûten it bestek fan dit stik falle om krekt nei te gean hoe't Goethe oan dit byld kommen is, mar de oarspronkelike boarne is sûnder mis te finen yn it meast plagiearre boek út de wrâldliteratuer: de Bibel. Yn it boek Genesis (Gen. 3:23) wurdt beskreaun hoe't Adam en Eva ferdreaun wurde út it hôf dêr't ea de ferliedlikste fan alle appels te finen west hie: de tún fan Eden. Dat is dus ek it ferlerne appelhôf út Ernestine har jonkheid. ‘Mar hoe sit it dan’, sil de tûke lêzer freegje, ‘mei it ljocht fan Goethe?’ Dy fraach kin mar op ien manier beändere wurde: it ljocht dat yn it ark fan de arbeiders op Rubens syn tekening op 'e foargrûn (sic) blinkt - en dat ommers yn de optyk fan Breuker in noch sprekkender foarbyld fan neifolging wie - komt likegoed út Genesis, want dêr stiet eefkes letter (Gen. 3:24) te lêzen dat doe't Adam en Eva út de hôf fan Eden ferdreaun wienen, foar de tún as wacht in chearub stie, mei de flamme fan it bliksemjend swurd!

Goed beskôge komme der dus yn dit wichtige earste fers út Postma syn Samle Fersen op syn minst trije bylden gear. Yn earsten giet it om in

[p. 91]

portret fan de skoansuster fan notaris Van der Burg, dat letter objektivearre wurdt ta it byld fan Fryslân as in ûnwennige boerinne mei in blinkend earizer, dy't úteinliks ôfskildere wurdt as in Eva dy't iten hat fan de ferbeane frucht en no langstme hat nei it appelhôf fan alear. En it moaiste is noch wol dat Postma yn syn byld sa dúdlik útkomme lit dat it baarnende ljocht dat Eva de tagong ta it ferlerne Paradys ûnmooglik makke, no net mear droegen wurdt troch in fremde ingel by de poarte, mar troch har sels: as in kostber sieraad op 'e holle. Dêr is wier gjin petear mei Goethe foar nedich om oannimlik te meitsjen dat dy goudene pronk in treffende ferbylding is fan de oerdied oan kennis en wittenskip dêr't guon har mei toaie om oaren te ferblinen, sadat de ûnbedoarne wierheid net mear sjoen wurdt. Dat sadwaande is de ‘Boerinne fan Surch’ sûnder mis mear as in byld fan Fryslân: it jout ek in foarútsjoch op de hjoeddeiske wittenskipper, dy't fol weemoed besjocht hoe earmoedich de lânsdouwe fan de Fryske kultuer der hinne leit, no't de jongere generaasje it hâldt by houterich proaza (objektivearre stokroazen) en goedkeape pronkferskes (objektivearre goudsjeblommen). En fan dy optyk út kin it net oars of it hiele fers moat begrepen wurde as in fisionêre skildering fan Doctor Philippus Breuker dy't op in huverige sneintemiddei yn syn lange swarte toga efter hûs tryst weromtinkt oan de tiden fan alear. De lêste strofe moat dan lêzen wurde as:

Dat jo dêr noch om skrieme kinn'
Dat is dochs net slim: it wurdt leuker.
Jo, sa'n flink en warber filolooch,
Myn leave prefester Breuker.

De appelbeam fan Obe Postma is bewoartele yn âld-testamintyske grûn, mar hy bringt syn treastrike fruchten oant op 'e dei fan hjoed.

Ien dy't soks plagiaat neame wol, is net wiis. Want dit is keunst, fan it boppeste buordsje.

Reduzum, 24 febrewaris 1997.

Doctorandus Hylke Tromp