|
| |
| |
| |
Wind syn sykjen nei de wierheid fan it fergonklike
Eelco Salverda
Oer: Harmen Wind, Plak, Utjouwerij Fryslân/AFUK, Ljouwert, 1996. Priis: f 24,90.
De minske-syn dagen binne as it gêrs, allyk in blom fen it fjild, sà bloeit er; as de wyn der oer giet, is hja net mear; en har plak ken hjar net mear. (Psalm 103: 15,16)
Boppesteand motto fan Harmen Wind syn fyfde Fryske dichtbondel, Plak, stjoert de lêzer dy't mei de titel faaks op de ferkearde foet setten wie, wer yn de goede rjochting. It sitaat dat sprekt oer de fergonklikens fan de minsk en it ferliezen fan syn plak, fertelt mear oer de tematyk fan de bondel as de titel. Plak hawwe is moai, jout wissichheid en waarmte. Mar dêr dichtet Wind net oer. In dichtbondel dy't ynset mei sa'n motto giet net oer it hawwen fan in plak dêr't men him of har feilich wit en waarmje kin. Sa'n dichtbondel giet oer plakken dy't ferlern gien binne, oer waarmte dy't net mear is.
Feitliks giet de bondel, as we de ynlieding op de binnenflap leauwe moatte, oer de plakken en de foarfallen dy't it libben fan de dichter foarm jûn hawwe en dy't er fêst lizze wol foardat se mei him troch de wyn meinommen binne. De dichter wol syn plakken beneame, datjinge fêstlizze dat syn libben folt en ferfolling jout. Mar sa'n sykjen nei plak, it omtyskjen yn de herinnerings, is tagelyk in pynlik swalkjen, leit it ferlet en it net hawwen bleat. Yn it sykjen nei de ferfolling leit de sinleazens besletten, yn it beneamen it tekoart en yn de tinzen oan it plak it net hawwen dêrfan. It weromheljen fan plakken fan eartiids bringt it besef fan it tydlike, fan fergonklikens en ferfal. In wiere skurte sil in plak noait wurde, har mooglikheden binne beheind. Plak is tagelyk gjin plak. It plak wie en sil altiten foarby gean, lykas it bestean op ierde. De syktocht fan de dichter hat yn sa'n gefal dan mear fan it sykjen nei in Eldorado as fan in odyssee; hy sil net thús komme. Ek al besiket er syn plakken fêst te lizzen, it bart mei it sitaat út psalm 103 yn 'e holle, yn it besef dat it om 'e nocht is.
De earste fan de fiif ôfdielings dêr't de bondel yn ûnderferdield is en dy't allegear acht fersen hawwe, hjit Wurd. De ôfdieling giet oer it dichtsjen sels, oer beneame en skeppe. Mar benammen oer de beheinde mooglikheden fan it wurd. Want fansels giet Wurd net allinnich oer dichtsjen, it wurd wurdt relativearre. Wurd is by einbeslút part fan in bondel. De fergonklikens en sinleazens dy't de
| |
| |
driuw binne fan it sykjen nei plak en de reden fan skriuwen manifestearje har ek yn it gefoel dat de dichter oer syn eigen wurk hat. It middel lijt sels ek oan de kwaal dy't it ferhelpe moat. De dichter wrakselet mei it nut fan it dichtsjen dat er no just krekt brûke woe om it nut fan syn bestean stal mei te jaan. Hy wit dat syn wurden fan beheind belang binne.
Yn it earste fers Merakel (s. 9) beskriuwt Wind it dichtsjen as in ‘breafermannichfâldiging dêr't nimmen in mûle op set.’ Ek yn it fers Wize man (s. 12) wurdt de macht fan it wurd relativearre.
Hy wie in man dy't in soad wist, mar net
dat der in hiel lyts bytsje wier fan wie.
Hy koe it sa moai sizze dat men tocht dat men mei
syn geleardens hifkje koe wat suver wie en falsk.
Dat syn oertsjûgjen oars neat as fersin
en syn bewizen inkeld misbegryp wiene,
wa hie him der fan op 'e hichte bringe moatten?
Wêr komt dizze relativearring wei? Realiteitssin faaks. Mar in wichtige oanwizing jout Wind sels yn in oar fers. It wurd is de taal dêr't de dichter syn plakken yn besiket te fangen, mar is ek sels in plak, in taflecht. Mei syn gedichten bout de dichter in hûs om yn te wenjen. It dichtsjen oer it ferline bliuwt in konstruksje, in ynterpretaasje. In oar hie mei itselde ark in hiel oar hûs bouwe kinnen. It dúdlikst komt boppesteande nei foaren yn it fers Noasje (s. 14).
Wy meitsje wat ús bart sa mei
dat wy besteane by de dei,
sa by de tiid, dat wy 't ferline
allinne noch mar fetsje yn 'e
ferklearringen dy't de histoarje
fan feiten yn ferhaal feroarje.
Sa doch ik ek, kom mei wat wie
yn 't wurd sabeare út 'e rie.
Soe ik it echt foar eagen krije
dan kaam myn fers fansels ta swijen,
Nei ferrin fan tiid kleuret elk, ek de dichter, de skiednis en feroaret it objektive yn it subjektive. Dichtsje is it ûngrypbere gripe, sykje nei ferklearrings foar datjinge dat him net witte lit. Mei syn taal boartet de dichter mei it ferline, siket, skept, leit bleat en dekt ta. Hoe't it wier wie, dêroer skriuwt de dichter net. Miskien wit er it eins ek net mear, mar it wurd jout hâldfêst, ferlichting en stelt gerêst. Mar it wurd ferrifelet ek; it is dreech te tsjutten wat en hoe it allegear west hat. Soe er wier ynsjen hoe't it wie, it objektive, dan soe er swije. Oan de iene kant omdat syn wurk gjin doel mear hat. Hy hoecht net mear te sykjen nei de wierheid. Dan binne ‘alle fragen dy't ta fers útstoarten wurde’ (Merakel, s. 9) beantwurde. Oan de oare kant swijt er omdat de wierheid dy't him bleatjûn hat gjin wurden ferneart. Wurden binne ommers ynterpretaasje en de wierheid soe geweld oandien wurde. De wierheid stiet boppe it wurd. Dan wurdt it dúdlik dat fan syn wurden ‘in hiel lyts bytsje wier wie’ (Wize man, s. 12). It wiere wêzen is net te (be)gripen en yn wurden te fangen. It wurd is kleurd en wa't net kleurje wol moat swije.
It lêste fers út dizze ôfdieling, Hjir (s. 16), liket wat tema oanbelanget ôf te wiken fan de rest. It
| |
| |
hjir en no feroaret elke sekonde mar hâldt de dichter finzen. It is it iennichste plak dat der altiten wêze sil. It besef dat alles fergonklik is makket dat de dichter genietsje kin en wol fan it hjir en no. Mar hjir is ek it wurd dat de dichter altiten by him draacht en dêr't de dichter fan hâldt. It genietsjen yn it besef fan fergonklikens en de leafde foar it wurd, de taal, komme prachtich byinoar oan de ein fan it fers. ‘Kom dan myn leafste, kom, lit my dyn waarme notiid fiele.’ It no jout tydlik in plak en de notiid is ek dy fan de taal, it wurd dêr't de dichter syn tydlikens mei besiket te ferlichtsjen.
Yn de twadde ôfdieling, Skurte, giet de dichter werom nei syn bernetiid. De oantinkens oan ferlies, oan de eangsten, mar ek oan de beskerming dy't it bern fûn yn de waarmte fan heit en mem wurde der yn beskreaun. De ôfdieling priuwt nei in ferlet fan burgen wêzen. De tredde ôfdieling, Underfining, giet foar it grutste part ek oer de bernetiid. Mar it bern wurdt grutter en leart yn al syn ûnskuld en ferwûndering de wrâld kennen, dy't stadichoan syn betsjoening priis jout. Skurte en Underfining binne beide frij anekdoatysk. De dichter giet werom nei plakken út it ferline dy't syn libben ynhâld joegen. Yn Underfining tsjinnet ek de leafde foar de frou him oan (Antwurd, s. 38) en dêrmei pine en tekoartkommingen, in tema dat yn de folgjende ôfdieling, Lykwicht, fierder útwurke wurdt.
Yn de foarste ôfdieling beskriuwt de dichter hoe't er mei wurden besykje kin syn plak te beneamen en werom te finen, mar dêr tagelyk it beheinde en relative fan ynsjocht. Lykwicht, de fjirde ôfdieling, giet oer datjinge dêr't de measte minsken har plak by besykje te finen: de oar, de leafde. Opfallend is dat, oars as yn de oare ôfdielingen, yn fiif fan de fersen in twadde persoan oansprutsen wurdt. Ut guon fersen blykt ek de leafde gjin wiere beskutting te jaan en beheinings te hawwen. It lykwicht blykt net te bestean of oer te gean. It krijen fan befêstiging of de betroude geburgenens wurdt dan besteansrjocht fan in relaasje en betize mei (it jaan fan) leafde. It dûbelde ienrjochtingsferkear, it egoïsme fan de leafde, it nimmen op eigen betingsten, wurdt treffend beskreaun yn Trou (s. 46):
Do seiste: ‘Nim my sa't ik bin.’
Mar ik hood fan dy. Elk wurd
fan dy rôp myn langstme wekker.
En ik naam dy sa't ik wie.
Ik naam dy waar. Wy wien'
tegearre. Do do, ik ik. Twa
monologen fertize yn petear.
Tutest dyn mûle mei myn lippen.
Yn oare fersen leit wol dúdlik in gefoel fan rêst en fersoening en blykt de dichter him yndie deljaan te kinnen. Hy liket dêryn wier in lykwicht fûn te hawwen. Yn Tenacht (s. 51) bygelyks:
| |
| |
de hannen, fielde ik op it
myn tinzen, dreamde ik yn 'e
myn libben, foel my yn 'e
in Staverske jol, it seil
De werhelling yn dit fers jout it net allinnich in beskate ritmyk, mar wiist der ek op dat de rêst hieltiten wer werom komt, dat it patroan libbenslang duorret. It is as wol Wind ús ynlústerje dat it lêste wurd dan wol oan de dea is, mar dat it dêrfoar somtiden ek wolris tafalt. Dus dochs in thúskommen, in odyssee?
De lêste ôfdieling, Plak, is frij beskôgjend. It giet net oer sitewaasjes út it ferline, de dichter hat ôfstân naam. Alle ûnderfinings en herinnerings wurde der yn oerset nei ‘algemiene wiisheden’, nei in beskaat ynsjoch yn it wêzen fan it (eigen) libben. Tekoart en fergonklikens wurde oer ynsidinten hinne tild. Dy wiisheid betsjut ek ynsjoch yn de swarte kanten fan de siel. Ut guon fersen sprekt langstme nei skûljen, nei in flechtsjen foar it djipste wêzen, foar de meunsters dy't yn de ‘ik’ rêste en him soms neijeie. In plak kin dan ferljochting jaan, sels foar it meast ûnûntkombere, de dea. Mar it is in tydlik skûljen. It besef bliuwt dat de dichter net frij is, mar bûn oan fergonklikheid en oan datjinge dat yn it libben fuortstoppe wurdt, bliuwt.
Plak is in ferskate bondel, net allinnich wat de fersfoarm oanbelanget mar ek yn taalgebrûk. Soms ienfâldich, soms steatlik, soms neakene orakeltaal, soms lyrysk. Guon fersen binne anekdoatysk en beskriuwend, oare mear evokatyf. De beskriuwende fersen, benammen te finen yn de earste trije ôfdielings, binne lykwols wol gauris frij planút of jouwe oan de ein har ‘clou’. Yn de foarste ôfdieling binne se sels te eksplisyt wat my oanbelanget; der wurde gjin bylden brûkt dy't my as lêzer finzen hâlde, nijsgjirrich meitsje. It earder sitearre fers Wize man (s. 12) bygelyks. It lit neat oan dúdlikens oer en de bylden ûntstige it aforisme-nivo net. No is dit fers net tekenjend foar de hiele bondel, perfoarst net. Mar it is in foarbyld fan fersen sa't dy der mear binne, dy't neat magysk oer har hawwe, neat oan de ferbylding oerlitte.
Dat de bondel dochs oerein stean bliuwt komt troch it gehiel, troch it inoar oanfoljen fan de fersen. It tema fan de bondel jout de gelegenheid in grut ferskaat oan ûnderwerpen oan 'e oarder te stellen. De fergonklikens fan wurden, jeugd, lok, leafde, it ynsjoch yn it eigen libben. Sa kin it dat it ûnderwerp fan de earste ôfdieling feitliks wat ôfwykt fan de rest fan de bondel, sûnder dat dat steurend wurket, om't de ynfalshoeke dêr't Wind it dichtsjen mei beskriuwt past yn it grutte gehiel.
| |
| |
Boppedat hawwe in soad fersen, benammen yn it lettere part, wol wat dat jin bybliuwt, orizjinele bylden, in sin, de sfear. Faak komt dat trochdat Wind boartet mei de betsjuttings fan in wurd, wurden brûkt dy't foar dûbelde últis fetber binne en gauris stylfigueren hantearret lykas omkearing en it brûken fan wurden dy't inoar útslute: ‘frijheid is finzen yn stof’ (s. 16), ‘nei it begjin werom breidzje’ (s. 23), ‘twa monologen fertize yn petear’ (s. 46), ‘nimmen sjocht hoe sichtber’ (s. 47), ‘dit lân dat fan ús is nimt nimmen ús ôf want it is uzes net’ (s. 57), ‘warbere rêst’ (s. 58).
It is benammen yn de lêste helte fan de bondel dêr't ik de ‘spannendste’ fersen fyn. De fersen dy't har mystearje pas nei in stikmannich kearen lêzen oerjouwe, of sels dan noch net hielendal. As nei lêzen en wer lêzen fan in fers der noch altiten nije betsjuttings ûntdekt wurde en der noch romte is foar ferskate ynterpretaasjes, as der bylden oproppen wurde dy't passe yn de sfear, sûnder dat se benei te kommen binne - sokke fersen hat dizze bondel ek, en de measte steane yn de lêste ôfdieling. Sa'n fers is It konsert (s. 43/44) bygelyks, dat op ûnneifolgbere wize in religieuze ûnderfining fan de ‘do’ beskriuwt en dêrmei de ôfstân mei de ‘ik’. Ik jou glêd ta dat ik noch altiten mei de betsjutting fan de bylden wrakselje. Sokke fersen dage my as lêzer út, dêr kin ik wat mei, en se soargje datst de bondel net nei ien of twa kear al lêzen hast.
It konsert, II
As in nêst op útfleanen song
it koar, yn roppige oerjefte it
sijke begroetsjend, de glânzige
Dy tawijde ienriedigens ûnder it krúsferwulft -
alle lûden rôpen nei elkoar om help.
Einefel, sa suver. Ik lústere dy noch
myn gewicht yn 't ear, mar it barde:
wyt gewant, hingjend hier, bleate
fuotten, bline wijing. Noch in
amerij dyn mûle, dyn boarsten
foardatst opnaam wurdest.
It lêste fers fan de bondel, Plak (s. 62), skilderet op prachtige wize it ferfal fan en de iensumens yn in doarp. Alles liket der te wachtsjen op de dea. Gjin plak om te wêzen, sa op it earste gesicht. Lykwols: it oanhelle psalm 90 sprekt net allinnich oer fergonklikens mar ek oer hope en ferjouwing. En ûndanks alle ferfal ha de minsken dochs wat fûn yn it doarp: in plak, in tydlik hinnekommen dat in skûlplak joech.
Sa einiget de bondel frij hoopfol. Alle ôfdielings hawwe trouwens as lêste in frij optimistysk fers. Dat is de essinsje fan de bondel: yn it swalkjen troch de fergonklikens sa út en troch even oanstekke en jin deljaan kinne. Dochs in odyssee dus, yn sekere sin. In reis fol tûkelteammen en rêstpunten, troch it libben likegoed as troch de geast, in reis dy't net hielendal om 'e nocht is. Wat de dichter fynt is net in permanint thús mar it besef dat plak in tydlike beskutting jout, op wei nei de lêste bestimming. Fansels bliuwe pine en fragen en lit net alles him kenne. Mar goed ek, oars soe dit faaks de lêste bondel fan Wind wêze, wylst der foar de lêzer genôch te genietsjen falt.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd