Trotwaer. Jaargang 29

[p. 65]

Moaie blommen fen ús Frysce letterkroane (2)
Doeke Sijens

It soe spitich wêze as de Rimen & Teltsjes it iennichste boek wie, dat oerbliuwt fan de njoggentjinde-ieuske literatuer. Der is ommers noch safolle mear dat de muoite wurdich is. Dy boeken binne meast net sa maklik te besetten. Bygelyks De Frysce Thyl Ulespegel fan Waling Dykstra. Dat boek wie lang tige populêr, mar sûnt 1953 is it net wer printe. Om it lêze te kinnen, moat men nei in biblioteek of it antikwariaat.

Waling Dykstra leit ek op in minne namme. Hy soe it proto-type fan in folksskriuwer wêze, eamelich en wurdryk. Wa't lykwols syn beide romans lêst, de Ulespegel (1860) en De silveren rinkelbel (1856) moat wol ûnder de yndruk reitsje fan syn enerzjike wize fan skriuwen, syn humor en syn fakmanskip. Dykstra is noch altyd lêsber en ferfeelt perfoarst net. Wa't mient dat syn boeken fêst psychologysk tige primityf binne krijt ek gjin gelyk. Wis, it dolt allegear net sa djip, mar alle tipen binne - yn 'e wrâld dy't er opropt - oannimlik. Opfallend is dat Dykstra net romantisearret. Hy beskriuwt in wrede wrâld, dêr't gjin romte is foar subtilens. Dat makket de haadpersoanen wolris wat materialistysk en minder sympatyk, mar wol ‘echt’. Dykstra wie dúdlik gjin idealist en dat is te fernimmen oan hoe't er oer de minsken skriuwt.

Fan syn beide romans jildt De silveren rinkelbel as it bêste boek.¹ Dat is frjemd. Ommers, nei it magnifike earste haadstik makket Dykstra in frjemde flater dy't it hiele boek bedjert. Yn dat begjin rekket in lyts bern (dat mei de rinkelbel) wei. Yn it oare haadstik wurdt in bern by baas Pibe brocht, dat like âld is en dêr't net ien fan wit wêr't it weikomt. De lêzer moat dan oannimme dat net ien yn hiel Stiens dy beide foarfallen meiinoar ferbynt. Dat de skriuwer dêr net mear wurk fan makke hat!² Boppedat is it part oer de patriotten oerstallich. Dykstra is der dan sa op út dy ‘opstannelingen’ te begekjen, dat men der argewaasje fan krijt. Wat him yn De silveren rinkelbel knap slagget is dat er in hiel soad losse eintsjes yn it ferhaal op it lêst moai oaninoar knoopt.

It plot fan De Frysce Thyl Ulespegel of De wonderlike libbensskiednis fen Hantsje Pik is folle rommer opset en dêrmei kin Dykstra him better rêde. De ‘ik’ fan dit boek is Hantsje, in skuonmakkersoan, dy't it ferhaal sabeare skreaun hat, wylst Dykstra it allinnich mar útjûn hat. It is in skelmeroman, dêr't Hantsje Pik krekt as syn genamt de duvel, de oarder fan de maatskippij moai yn trochinoar goait. It binne meast losse foarfallen, dêr't de ferteller de ferbinende faktor by is. Dochs

1 Sj. bygelyks: Klaes Dykstra, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer. Ljouwert, Tille, 1977, s. 53. It hyt dat De silveren rinkelbel werprinte wurde sil as ‘klassiker’.

2 Jo Smit neamt dit ek as beswier tsjin dit boek yn ‘De romanskriuwer’, yn: Waling Dykstra 1821 - 1914. Mar ik sil stride. Ljouwer, Tille/Miedema Pers, 1971. s. 22-28.

[p. 66]

is it ek wer net in samling fan samar wat anekdoates, lykas Jan Wybenga³ mient: Hantsje Pik bliuwt net by alles deselde, der sit wier wol ûntjouwing yn syn personaazje. Ek al is hy ‘gewoaner’ as er sels wol mient (hy hat wurk, in frou, in bern en is monogaam), it binne wol hieltyd de yn syn eagen ferkearden, de ‘losse’ froulju, de hegerein dy't er de gek oan stekt. Hy moat ek neat ha fan stive tsjerkelju en oare minksen mei pretinsjes. It earste part fan it boek kaam út yn 1860 en rekke rillegau útferkocht. It twadde part, De libbensskiednis fen Hantsje Pik nei sîn troudei, of: it oarde boek fen De Frîske Thîl Ulespegel (1862) hat Dykstra skreaun om't de útjouwer him dat frege. Dat twadde part is wat mear ‘optocht’. Opfallend is wol de nofteren wize dêr't Dykstra op oer it hawwen fan bern en it houlikslibben skriuwt. Beide dielen kamen letter yn ien bân út.⁴

By de foarm fan De Fryske Thyl Ulespegel fielt Dykstra him - sa liket it wol - frijer as by De silveren rinkelbel. Hy nimt mear de tiid foar anekdoates, typearringen en de taal is ek folle riker. In foarbyld:

Nou barde't krekt om dy selde tiid hinne, do't ik to wrâld kaam, dat dêr by uzes yn 't gea in faem wier, dy 't selde oerkaem, hwet in hurddraver oerkomme kin: hja woan in priis, mar ferlear dêr in hoech-izer by. Roun-út sein, hja krige in grouwe jonge en hied er gjin man for.

Froulju neamt Dykstra de iene kear ‘snippere dingen’, mar hy is ek wolris yn in oare stimming. ‘Wy hiene by úzes do sa'n stik twa trije fen dy klappermounlen fan wiven, dy't neat gjin drokte mei hjar húshâlding liken to habben.’

Samar in fragmint fan in petear. In man seit: ‘Mar och heden! dat die ús allike nij as fleanen (..) Wy swetsten dêr al wer tsjin, mar dy kearel hâlde oan as stof-rein.’

De haadpersoan observearret ek oan ien tried wei.

Lastersucht is in kwael dy't yet al frij hwet ûnder de minsken hearsket. As men 't opmerkt, ho't sommige ljue hjar dêr oan oerjouwe, den scoe men hast sizze dat de rjuchtsinnige grifformeerden gelyk ha as se steande hâlde, dat de minske 't bield fan de Satan draecht.

Jan Wybenga hat de krêft fan dit boek sa beskreaun: ‘Waling Dykstra komt yn dit boek nei foaren as humorist. De opset is sa dat by in bipaelde kategory lêzers sukses wis is: brike fiten, brike situaasjes, typen fan minsken. Flau, goedkeap, der is gâns in rige termen to bitinken om dit soarte fan skriuwerij mei ien streek yn it litteraire fordomhoekje to setten. Mar der is ien ding dat Dykstra der altyt trochskuort, by al de biswieren dy't men tsjin de opset, de ynhâld en de geast fan syn boek hawwe kin. Hy is in forteller, en ien fan it boppenste buordsje. Yn dit boek komme de bêst fortelde anekdoates út de Fryske literatuer foar, yn in tael sa kostlik en ryk dat er syn wjergea net hat.’⁵

De meast slagge episoade is dy as Hantsje mei in groep rjochtsinnigen nei in dûmny reizget. Earst hat er der gjin nocht oan. ‘Ik tochte, as Hantsje Pik mei nei de goede dumnys bigjint to reizgjen, den komt it mot yn de brietten.’

Ier-en-betiid stekke se ôf. Underweis wurdt wakker praat oer de Bibel, dat ‘de skiep, dy't yn 't lân roanen, fen binaudheid op 'e flecht gyngen.’

3 ‘Wol hat Waling Dykstra (..) bisocht syn stoffe yn it ramt fan in (it mei dan wêze wonderlike) libbensskiednis to stâllen en chronologysk oardere, mar it resultaet kin gjin sprekken lije.’ Yn: Jan Wybenga, Doarpspraat fan bakker Ulespegel. Trotwaer 8 (1953), s. 172-175.

4 Alle sitaten komme út de fjirde printinge, yn 1908 útkommen yn Frjentsjer by Telenga. Dit is de lêste printinge dy't troch Dykstra neisjoen is.

5 Wybenga, Trotwaer, s. 174.

[p. 67]

Dykstra beskriuwt de tsjerketsjinst as in toeristyske attraksje, de tsjerke is grôtfol, mei minsken dy't om in plak fjochtsje.

Der waerden ek al gûds hast deilis om de sitplakken. En dêr twisken yn hearde min in ientoanich gemompel en geprevel fen sokken, dy't op goede plakken sieten en mei suchten en kreunen hjar siele foar elkoar útgeaten.

Hantsje syn oandacht wurdt foaral fêsthâlden troch in jonge frou, Meike. Hy treft har nei tsjerke by 't iten yn 'e herberch en bringt har letter nei hûs. Dat rint lykwols net sa't er it him foarsteld hie, hy wurdt by de foardoar ôfsâlte. De hiele episoade is in wûnder fan humoristysk skriuwen en skerp typearjen.

De roman hat ek in leafdesyntrige. Hantsje is fersein oan Welmoed, mar dêr wol har heit neat fan witte. It duorret in hiel set (en der is in soad misbegryp, foaral ek wer oer in stellen horloazje) ear't it goed komt. Underwilens sjocht Hantsje likegoed nei oare froulju om.

En dêr ried Hantsje Pik hinne mei twa fammen yn de wein: do wier ik in hele spekkeaper. 't Wier spitich dat se sa suterich en forroaid wieren fen 't merkjen. 'k Leau oars dat se hjar hântrekken net to goed hawn hiene fen dy twa sûgen fan feinten. Hja woene yet wol in grapke ha. Mar ik wier nofteren en fris en dus, de dreage mâlke dêr't oaren de reamme fen nomd hiene, dêr wier 'k net toarstich op.

Sa soe men trochgean kinne mei sitearjen út dit werklik wûnderlik moaie boek.