Trotwaer. Jaargang 29

[p. 27]

In bit yn 't iis
Jetske Bilker

Oer: Durk van der Ploeg, In bit yn 't iis, Friese Pers, 1996. Priis: f 24,50.

Tim Buma is de haadpersoan fan de lêste roman fan Durk van der Ploeg, in proazaskriuwer dy't de lêste jierren de gong der goed yn hat. Yn syn romans sitte de haadpersoanen gauris oantangele mei dingen dy't yn it ferline bard binne. Se prakkesearje deroer, se ferklearje harren libben út dat ferline wei, of se komme der just achter, dat der earder hiel wat bard is. Faak is dit ferline de tiid fan de besetting yn Nederlân.

Yn In bit yn 't iis spylje de jierren 40-45 gjin rol, mar it ferline is wol wer de driging op de achtergrûn. No is it in persoanlik leed dat de haadpersoan achterfolget. It is mâl gien yn it libben fan Tim Buma: yn 'e fyfte klasse fan it gymnasium makke er syn klasgenoate Aukje swier. Dat mei dan noch ridlik gewoan hite, mar dêrnei steapelje de frjemde dingen harren op: Tim en Aukje mochten amper mei inoar omgean wylst Aukje dochs in bern fan him ferwachte. Doe't it jonkje berne wie, mochten se noch net trouwe, mar moast Tim earst syn stúdzje ôfmeitsje en salang wenne Aukje by har heit-en-dy. Se trouden pas doe't harren soan Makke sân jier wie. Mar doe rekke Aukje siik, kaam yn in sekte fan gebedsgenêzers telâne en krige in ferhâlding mei ien út dy rûnten. Op it lêst gienen Aukje en hy út inoar en stoar Aukje oan leverkanker.

Dat de haadpersoan yn oardel side sa'n traumatysk ferline taskood krijt, sil as doel hawwe dat wy begripe dat Tim in ‘Einzelgänger’ wurden is, dy't ek net in goed kontakt mei syn iennige soan hat. Mar it is tefolle fan it goede, of leaver fan it kweade. As de sosjale feardigens fan in haadpersoan net optimaal is, moat men as lêzer stadichoan fan de needlottige psychyske karakterferoaringen oertsjûge wurde. En men hoecht der net perfoarst in ferhâlding mei in gebedsgenêzer by te heljen om in min houlik te sketsen.

Ek Tim syn ferloofde Els, hat in ferline meikrigen dat wol wat minder kind hie. As direksje-assistinte op it Ministearje fan Bûtenlânske Saken hie se in affêre mei de ambassadeur fan Urugay. Els is dus hertstochtlik, moat de lêzer konkludearje en net de sneue âldfrijster dêr't de lêzer har te maklik foar oansjen kin. Want wa wol no mei Tim? Els koe goed mei har heit en wol dêrom in heitefiguer, in âldere man hawwe. Mar it wol jin oan 'e ein ta net oan, dat in frou fan yn 'e tritich hjoed de dei bang is om oer te bliuwen, har baan opseit en fierder neat om hannen hat. Undanks dat de leafde fan Els foar Tim net oannimlik makke is, is it krekt sa opfallend dat just sij sa goed beskreaun is, dat men har mear en mear neifielt en dat Tim wat langer wat mear fan jin ôf komt te stean. Dat is lestich omdat Tim de haadpersoan is.

[p. 28]

De roman hannelet oer Tim dy't mei Els trout en dy't it net slagget lokkich te wurden. Se wenje yn it hûs dêr't Tim syn hiele libben al yn wenne hat. Yntusken komt - de foar Els stilhâlden soan Makke - lâns en wurdt Tim stadichoan blyn oant er oan 'e ein de dea fynt.

Dy relaasje op himsels is goed útwurke. De ferfeling fan Els yn dy âlde tsjustere keamers mei mufrûkende stuollen en it ûnbegrip en de ûnhannige hertstocht fan Tim dêrfoaroer, soargje foar de moaiste stikken fan dit boek.

Mar beskriuwing fan de delgong fan dat houlik sil net it haadtema fan dit boek wêze. Dat is it ferliteratuerde libben fan Tim Buma, dy't de tried fan it gewoane libben net mear oppakke kin, ek al krijt er ynienen safolle kânsen en hat er ek genôch meimakke.

Dy twa tema's (it houlik en Tim dy't ‘net libbet’) wurde tagelyk útwurke en dat makket it wat in ûnevenwichtige roman. Oan 'e ien kant is it moai realistysk en ynfielber, oan 'e oare kant bliuwt de roman fier fan jin ôf stean omdat de haadpersoan folge wurdt, sels mei de foarm fan de tekst.

Sa binne der de njoggentjinde ieuwske haadstiktitels: ‘Wurdt it no gjin tiid om dy lokkich te fielen?’ hyt haadstik ien. Dêr wurdt men wol even kjel fan. We binne net mear wend dat we daliks sa by de earm pakt en meinommen wurde.

Wat ek yn de hjir neamde titel nei foaren komt, is dat de skriuwer him net mijd hat grutte wurden te brûken dy't tsjin in klisjee oanhingje. It komt feral yn 'e haadstiktitels foar: ‘Miskien is it wol te let om jin lokkich te fielen’ hyt haadstik 12.

Sels yn de alderearste alinea komme wurden foar mei in fierdragende betsjutting, sa as ‘lok’ en ‘grutte dreamen’. In dryst begjin, men moat wat oandoare om fuort op 'e earste siden de dreamen, libbensferwachting en de driuwfearren fan 'e haadpersoan bleat te lizze. Sokke passaasjes helje it boek ek út it lykwicht, omdat se algemiener lykje troch de filosofyske toan.

Wat de funksje fan sokke swier oandwaande stikken en haadstiktitels is, haw ik net ûntdekke kinnen, of it moat wêze dat Tim syn romantyskklassike ynslach dermei ûnderstreke wurdt. Dan soenen it sinnen wêze kinne yn it boek dat Tim oer himsels skriuwe wol en dat úteinlik yn twa haadstikken skreaun wurdt, as er net mear sjen kin wat er op papier set. Dêr't dan daliks mei bewezen is dat it mar goed is dat Tim dat boek net skreaun hat omdat er gjin doel hat oer subtiliteit.

Dat hat de skriuwer wol en de delgong fan it houlik fan Tim en Els wurdt feral yn beskriuwings fan harren gedrach en de dialogen dúdlik. Dan wurde de sitewaasjes plastysk en natuerlik oanjûn en steane se yn kontrast mei de hjirboppe neamde swiere stikken. De passaazjes oer Tim dy't âlder wurdt, dy't syn gebit skjinmakket, en Els, dy't ridlik jong en moai is en make-up oanbringt wylst se nei harsels yn 'e spegel sjocht, binne hiel moai.

Tim rekket út it wurk en wurdt stadichoan blyn. Dan komt Makke nei Jehannesgea en komt de moard út dat Tim in soan hie. No moat it allegear wol mislearje. It is my alwer tefolle drama. Sûnder Makke syn weromkommen, fereale wur-

[p. 29]

den op Els en it blyn wurden fan Tim wie it ek net goed kommen mei Tim en Els, mar no wurde der dingen fan bûtenôf oandroegen wêrom't it mis gean moat en kin men jin hieltyd minder identifisearje mei Tim en Els.

As Makke wer fuortgiet en troch Els nei Schiphol brocht wurdt, brûkt er dy dei om syn libbensferhaal te skriuwen. Dan wurdt de titel dúdlik. Hy is benaud om gjin lucht krije te kinnen. Der moat in bit yn 't iis hakke wurde. No't er tinkt dat Els swier is, krijt er dy benaudens wer. Syn bit yn 't iis is no it op papier setten fan syn libben, mar sil noch mear wurde. Hy is daliks fan doel om it letter wer op te baarnen. Earst ferbaarnt er de foto fan Makke. Letter as Els thúskommen is en se lêze wol wat er skreaun hat, ferbaarnt er syn papieren en himsels.

Syn libben is as in libben ûnder it iis foar ien dy't wol suerstof en dus in wek nedich hat. Dat libben spile him ôf yn de bibleteek. Mei boeken en literatuer, ôfspegelingen fan 'e wurklikheid, dreamde er him in libben. Boppe it iis is er hieltyd minder wurdich: it sicht wurdt hurd minder en hy is ûnhannich. It echte libben is oan him foarby gien, want dat wie him tefolle: twa kear in frou en ien soan koe er neat mei wurde. Noch in bern derby is ûnmooglik.

Ek tekenjend foar syn yndirekt libjen is it sitten yn 'e Ford Transit ergens op it lân en it sabeare riden dêryn, wylst er net autoride kin. In oar ding is, is dat er skaakt en tsjin himsels spilet. Hy draait it boerd hieltyd wer om.

Oan syn ferliterature libben moat wol in ein komme as de iene soan west hat en wer fuort giet en de oare him oantsjinnet as Els seit dat se yn ferwachting is. Ut dy ynterpretaasje wei kin ik de ein begripe: it stjerren yn 'e flammen is tematysk in goed ein, mar it personaazje Tim is der ûnwier en ûnbegryplik fan wurden en de roman bliuwt dêr tuskenyn hingjen.