Trotwaer. Jaargang 29

[p. 4]

Ta in oantinken oan Anne Wadman

Op 6 febrewaris is Anne Wadman stoarn. Anne Sybe Wadman is berne op 30 novimber 1919 te Langwar. Syn heit wie ûntfanger by de gemeente, syn mem wie húsfrou. Hy gong nei de iepenbiere legere skoalle yn Langwar en dêrnei nei de ULO op 'e Jouwer. Yn syn skoaljierren debutearre er mei in ferske yn it blêd fan it Sosiael Demokratysk Frysk Forbân en makke er op oanstean fan syn learaar Noach in begjin mei syn karriêre as essayist yn De Schoolkrant, in Fryske skoallekrante foar alle skoallen.

Yn 1939 gie er nei de Gemeente Universiteit fan Amsterdam om Nederlânske taal- en letterkunde te studearjen. Yn jannewaris 1943 helle er syn kandidaats. Yn 'e studintetiid kaam er yn 'e kunde mei Gerrit Borgers, de lettere direkteur fan it NLMD, dy't troch de jierren in goede freon fan him bleau. Beide fielden har, lykas in protte oaren yn dy tiid, sterk beynfloede troch Ter Braak.

Yn de oarlochsjierren siet Wadman ûnderdûkt op 'e Gerdyk. Hy makke muzyk by in amusementsorkest en hie in baantsje by de Gemeente Langwar. Hy joech bylessen oan learlingen dy't fanwegen de oarloch net mear nei de HBS ta koenen. Doe't de oarloch foarby wie, bleau er noch in jier op 'e Gerdyk oant er him yn septimber 1946 op 'e nij ynskreau by de Gemeente Universiteit. Yn syn stúdzjetiid hie er sydlings te krijen mei de groep studinten dy't J.J. Voskuil beskriuwt yn syn roman By nader inzien (1963). Yn maart 1948 helle er syn doktoraal Nederlânsk mei de byfakken Frysk en Muzykskiednis. Hy koe werom nei Fryslân. Ut 'e oarlochsjierren en de jierren dêrnei datearje syn kontakten mei Douwe Tamminga, Freark Dam, Fedde Schurer, Fokke Sierksma, Marten Sikkema en oaren.

Fan jannewaris oant septimber 1948 wie er learaar oan 'e Ryks-HBS op It Hearrenfean en fan 1 septimber 1948 ôf krige er in oanstelling as learaar Nederlânsk, Frysk en skiednis oan it Gymnasium te Snits, dêr't er sûnttiid wenne. Hy troude mei Aeltsje Jensma. Nêst it wurkjen op skoalle skreau er oan syn dissertaasje oer Hjerre Gjerrits en wie er aktyf yn allerhande oare rûnten, yn it Fryske literêre libben en yn 'e muzyk. Hy spile fioel en altfioel by strykorkest Arco, salonorkest Plumeau en by it Fries Kamer Orkest. By it Kamer Orkest dat er yn 1962 meioprjochte hie, wie er konsertmaster. Muzyk wie syn grutte leafde. Fan muzyk hâlde er noch mear as fan literatuer. Wadman hat mei grutte kundichheid oer muzyk skreaun. Gauris skreau er oer ûnderwerpen dy't in relaasje hiene mei literatuer, mar der binne ek oare artikels, bygelyks oer it muzikologyske wurk fan de troch him bewûndere Simon Vestdijk. Yn de jierren '50 troude Wadman mei Hylkje Goïnga. Ut har houlik kamen trije bern.

Wrakseling om it nivo

Yn 'e jierren '50 en '60 hat Wadman in grut oeuvre opboud. Fan 1971 ôf wie er dosint Neder

[p. 5]

lânsk oan de learare-oplieding Ubbo Emmius en hie er minder tiid om te skriuwen. Nei syn pensjoen naam er de tried fan it romanskriuwen wer op en waard er ien fan de produktyfste Fryske romanskriuwers. Nettsjinsteande dat Wadman de lêste jierren net sûn wie, ferskynde noch geregeldwei skôgjend wurk fan syn hân yn Frysk & Frij en yn de Ljouwerter Krante.

Wadman hat gâns publisearre, yn it Frysk en yn it Nederlânsk. Hy makke kritysk proaza en wittenskiplik wurk, poëzy, romans, koarte ferhalen, toaniel. Jierren skreau er literatuerkritiken foar Literair Kwartier fan de RONO, by de Ljouwerter Krante, de Fryske edysje fan Het Vrije Volk, foar Frysk & Frij. Hy wie redakteur by it Algemien Frysk Jongereinblêd, fan de Stiennen man, Podium en De Tsjerne. Fan 1961 oant 1963 joech er syn ienmanstydskrift, De Teannewâdder, út. Op kritysk mêd waard Wadman eare mei in Gysbert Japicxpriis (1952) foar de kritiken dy't er yn 'e jiergongen 1950 en 1951 yn De Tsjerne hân hie. It sjueryrapport priizget Wadman syn skerp analytysk fermogen dat by droegen hawwe soe, it peil fan de Fryske literatuer omheech te bringen. Nêst analytysk ynsicht typearje grutte belêzenheid en in goede skriuwstyl syn essays en kritiken.

Wadman stie altiten wer iepen foar it te resinsjearjen wurk. Hy gong de wrakseling oan. Yn syn opstel ‘It kritysk kerwei’ beskriuwt er syn kritysk kredo (mei in fariaasje op in eigen titel) sa: ‘Nei de “handdruk” dy't er as kollega oan de skriuwer fan syn objekt jûn hat, kin it “handgemeen” begjinne’, krekt as yn 'e sport. Wat Wadman fan himsels easke, frege er ek fan syn lêzers, nammentlik har harsens te brûken, kritysk te reflektearjen. Dat wekkerskodzjen fan de lêzers gong net altyd like sêftsinnich om en ta.

Sa'n ferheging fan it nivo hie Wadman ek op it each mei syn literêr wurk. Yn de jierren '40, '50 en '60 eksperimentearre er mei ferskillende literêre sjenres. Hy skreau gedichten, koarte ferhalen, romans en toanielstikken. It meast eksperimenteel fûn er sels syn roman De feestgongers (1968), dy't koartby op 'e nij útjûn is en sawat de foarm fan in acht hat: Nei it lêzen fan 'e iepen ein moat men eins wer op 'e nij begjinne. De measte reaksje krige er fansels op syn ‘boereroman’, De smearlappen (1963). Wadman droech mei dat boek direkt by oan in diskusje oer de Fryske roman yn de jierren '60. Hy woe sjen litte dat der goede en minne boereromans wiene. Hy hat dêrmei in skieding tusken lektuer en literatuer, mei elk eigen skriuwers en lêzers, tichterby brocht. De reboelje om De smearlappen hinne wie in bysûnder ferskynsel yn Fryslân. De kranten stiene der fol fan, it boek waard oerset yn it Nederlânsk, it Dútsk en it Poalsk. Der wiene plannen foar in film. De roman wie foar elk te krijen. It wie ien fan de earste Fryske pocketboeken, dus goedkeap en yn in grutte oplaach.

De smearlappen springt der oan 'e iene kant út as neiskepping fan Reinder Brolsma syn Heechhôf (1926), oan 'e oare kant giet it om itselde as yn Wadman syn oare romans: in minske yn in sitewaasje dêr't er net útkomme kin. Yn ferbân mei dat ûnderwerp komme yn de romans fragen oan 'e oarder oer suverheid, ferantwurdlikheid en

[p. 6]

skuld. Yn syn romans, ek yn syn lêste, In okse nei de slachtbank (1994), binne dat wichtige tema's. Benammen yn syn eardere romans rekket er gauris ûnderwerpen út de taboesfear. Wichtich yn syn literêre wurk is ek de foarm dêr't er altiten wer mei eksperimintearre. Hy brûkte de klassike roman as ramt, mar frissele toanielfragminten troch syn proaza, eksperimintearre mei ferskillende talen, mei ferhaallagen en fertelperspektiven. Syn romans binne spannend en ek de eardere hawwe neat fan har glâns ferlern, ek al waarden se nei De smearlappen net mear resipearre troch in grut publyk. Wadman sels spiet dat tige. Hy hat dêrtroch altiten it idee hân dat er tekoart skeat yn syn skriuwerskip. Hy woe ommers Frysk skriuwer wêze en net Frysk skriuwer, in kening yn it lân fan 'e blinen. De erkenning dy't er al krige foar syn wittenskiplik en kritysk wurk, bleau foar syn gefoel út foar syn literêre wurk. De Gysbert Japicxpriis foar syn romanoeuvre yn 1989 hat dy twifel net weinommen, mar makket wol dúdlik dat dy publike erkenning der al wie. Syn namme as romancier wie nammers ek al earder, yn 1950 doe't Poortinga de priis krige, mei eare neamd. By al syn selskrityk hat er, tink, út it each ferlern dat de wrâld sûnt De smearlappen feroare is. It merkmechanisme docht syn wurk en sukses hinget ôf fan oare faktoaren as kwaliteit allinne. Wadman draaide mei syn kritysk en wittenskiplik wurk mei op nasjonaal nivo. Syn literêr wurk hat de Fryske literatuer foarútbrocht en dat is op syn minst like wichtich.

Babs Gezelle Meerburg