Trotwaer. Jaargang 28

[p. 208]

Tsjam kin de Fryske stripwrâld feroarje
Henk van der Veer

Oer: Willem Tjerkstra en Luuk Klazenga, De reizen fan Tsjam. Aksjeboek foar bern nû 10, Afûk, Ljouwert, 1996. Priis f 9,90.

Om no te bewearen dat Fryslân al hielendal gjin stripkultuer hat giet justjes te fier. Mar it is der like fier by troch om út te hâlden dat it foar leafhawwers fan Frysktalige strips yn dizze provinsje Loailekkerlân is.

At it oan direkteur Durk Hibma fan de Stichting It Fryske Boek leit komt der lykwols feroaring yn 'e situaasje.

Yn opdracht fan 'e Stichting hawwe yllustrator Luuk Klazenga en auteur Willem Tjerkstra it stripboek ‘De reizen fan Tsjam’ makke foar de sutelaksje en de Berneboekewike 1996.

Mei dit tsiende Aksjeboek foar bern is wat Durk Hibma oanbelanget ‘de oanset jûn ta it opbouwen fan in Fryske stripkultuer’. (LC, 30-8-1996)

Strips

Foardat ik neier yngean wol op ‘De reizen fan Tsjam’ earst wat oer strips yn it algemien en Fryske strips yn it bysûnder.

Oer wat no krekt in strip is binne de mieningen ferdield. Marten Toonder betocht as omskriuwing fan strip dizze:

De woordelijke streep, strook of reep betekenende, een uit Amerika afkomstige naam voor een reeks tekeningen die, naast of onder elkaar geplaatst, een samenhangend verhaal of een fragment daarvan in plaatjes vormen, oorspronkelijk geheel zonder teksten, later met een kort onderschrift (vaak in dichtvorm) of een ingetekende dialoog.(...)

It stiet te lêzen yn it fyfte diel fan in troch B.D. Swanenburg gearstalde Encyclopedie voor Ouders út 1953.

Yn Wordt vervolgd, Stripleksikon der Lage Landen (1979), jouwe Evelien en Kees Kousemaker oan, wat neffens har betinken in strip of byldferhaal is:

Onder beeldverhaal verstaan we een aantal grafische afbeeldingen, die in een zodanige volgorde ten opzichte van elkaar zijn geplaatst, dat ze een voortschrijdende handeling laten zien. Deze afbeeldingen zijn veelal voorzien van een tekst, die hun verhalend karakter ondersteunt. Anders gezegd: fundamenteel voor het stripverhaal zijn de beelden; de tekst mag alleen maar bedoeld zijn ter verduidelijking van het ‘verbeelde’. In geen geval mag het geschreven woord overheersen. Een strip is wezenlijk iets anders dan een rijkelijk geïllustreerd verhaal.

Jarich Hoekstra dy't yn in besprek (‘Foekje en de grinzen fan it tekenteltsje’, STRIPS, nûmer 4, 1982) de definysje fan Evelien en Kees Kousemaker ek oanhellet foeget hjir it folgjende oan

[p. 209]

ta:

In wichtich punt yn dy definysje is neffens mij, dat de tekeningen as primêr beskôge wurde en de tekst as sekondêr. Dat lêste betsjut net, dat de tekst der mar wat by bongelet yn tekenteltsjes (dat soe men fan 'e Bommelferhalen bgl. al min úthâlde kinne), it betsjut al, dat de tekst foar de strip yn 't ginneraal net essinsjeel is. Men kin jin skoan in strip yntinke sûnder tekst, mar net ien sûnder tekeningen.(...)

Strips yn Fryslân

Hawar it sil de measte striplêzers dierber wêze hoe't men in strip omskriuwt. Lit ús der mar fanút gean dat elk in strip as strip werkent ek al neamme guon it sjenre yn Fryslân tekentelsje.

Wol meitsje ik ûnderskied tusken in strip en in byldferhaal. Yn in byldferhaal binne tekst en tekeningen folslein fan elkoar skieden, wylst yn strips de tekstballonnen tusken de tekeningen pleatst wurde. In moai foarbyld fan in orizjineel Frysk byldferhaal is Foekje. Ferhaal fan in aventoerlik hûnelibben (Rink van der Velde/Anjo Mutsaars, Friese Pers Boekerij, 1982).

Neist ‘Foekje...’ wol ik hjir ek neamme de byldferhalen dy't Geart Jonkman skreaun hat oer Bokke Heidehipper. De ferneamde tekenteltsjes oer Bokke Heidehipper ferskynden yn 'e earste jierren nei de Twadde Wrâldoarloch yn 'e Heerenveense Koerier.

Dy ferhalen wiene skreaun yn it Hollâns, mei in protte Frysk idioom der trochhinne. Letter, yn 1965, kamen de tekenteltsjes oer Bokke yn it Frysk yn Flits (in Frysktalich moanneblêd foar de jongerein). Yn 'e sechtiger jierren ferskynden yn 'e Ljouwerter Krante de aventoeren fan baron Bearend fan Barebyt thoe Barrelsum en syn assistinte Bleike Blei.

By de tekeningen fan Henk Tol, dy't hy makke hie foar de KRO-strip De Wadders, skreau Jonkman syn (speurders-) ferhalen oer de baron en syn assistinte. Wat benammen oan dy ferhalen opfoel wie dat se grôtfol taspilingen sieten op aktuele Fryske tastannen.

Nei it sukses fan Bokke Heidehipper en baron fan Barebyt duorret it oant 1982 foardat der wer in oplibbing is yn Frysk striplân. Dat jier sette Harke Bremer, Jacobus Dykstra, Jarich Hoekstra, Reitze Jonkman, Hindrik Sijens en Fokke Wester útein mei it blêd STRIPS: ‘It hat lang duorre, mar hjir leit dan it earste Fryske tekenteltsjeblêd foar jim. Dat dat sa lang duorje moast, hoecht net ien nij te dwaan: wy binne yn Fryslân op 't lêst altiten in bytsje yn 't achter. Mar it hjoeddeiske stripwêzen is al aardich yn Fryslân trochkrongen: der binne in stikmannich ferhalen yn 't Frysk oerset, en de lêste tiid begûn der yn allerhanne blêden ek al wat oarspronklik Frysk tekenteltsjewurk te ferskinen. En doe is in ploechje minsken dy't al wat mei stripmeitsjen pielden byinoar stapt om ris te sjen oft se sels ek net ris in bledsje mei eigen wurk folkrije koenen. En dan leafst ek mei sok wurk dat lêzen en besjen lije koe.(...)’, sa stiet yn in redaksjoneel stikje fan STRIPS 1. It blêd sil mar sân kear ferskine en yn 1983 komt de ein fan it blêd.

[p. 210]

Yn 'e ôfrûne fyftsjin jier binne der tal fan oersette strips en byldferhalen yn it Frysk ferskynd. Ik neam foar de fûst wei de albums fan Asterix (troch Harke Bremer en Jarich Hoekstra), de aventoeren fan Túfke (‘Kuifje’, yn in oersetting fan Jan van Houten), de Bommelferhalen (yn in Fryske oersetting fan Jan de Jong en letter fan Bremer en Hoekstra). Ek de aventoeren fan Kaptein Rob binne yn it Frysk útkommen. Fierders steane der op dit stuit tal fan Frysktalige strips yn allerhanne kranten (LC, mei ‘Lytse Pier’, Wijd & Zijd mei ‘De dúmkevreters’ - yn min Snekers, HvdV -) en tydskriften (Frysk & Frij, mei ‘Viktor’, Sjedêrrr!!! mei ‘Skobber d’ Bonk). Hawar, in folsleine list mei Frysktalige striptitels soe noait wei wêze. It FLMD koe my der yn elts gefal net oan helpe en in droegkloaterige amtner op 'e PB al likemin: ‘Fryske strips seine jo, soene dy der wol wêze?’

De reizen fan Tsjam

Mei De reizen fan Tsjam hawwe wy it earste oarspronklike Fryske stripboek yn kleur. Dat it sa lang duorre hat, hat fansels alles te krijen mei de hege kosten dy't oan it meitsjen fan sa'n album fêst sitte. It is yn dy sin wol wat navrant dat no krekt dit earste Fryske stripbroek yn kleur oant 1 novimber '96 foar mar f 4,95 by oankeap fan f 10,00 oan Fryske berneboeken te keap wie. Yn 'e ‘losse’ ferkeap kostet it boek f 9,90.

De 5000 eksimplaren dy't fan De reizen fan Tsjam makke binne sille dan ek wol gau útferkocht wêze.

It boek sjocht der sa op it earste gesicht tige kreas fersoarge út, leit lekker yn 'e hân, kwaliteit papier falt niks op oan te merken, oansprekkende kleuren en gean sa mar troch. Lykwols fan side 25 ôf rekket Tsjam it paad letterlik bjuster. De teksten op 'e oanwiisbuordsjes binne weifallen, alteast se steane der net op... Selde flaters op de siden 26, 27 en 34. En it plakplaatsje sûnder tekst op side 35 komt ek wat nuver oer. Benijd wat foar teksten der yn 'e twadde printinge op dat plaatsje en dy buordsjes stean sille!

Ek yn 'e tekst sit in ûnnoazele flater. Komt Tsjam op side trije nei in stoarmige nacht yn novimber te wrâld, tolve siden en tsien jier letter wurdt Tsjam syn jierdei fierd op... âldjiersdei. Ja lauloene, Tsjam mei dan lykas Dik Trom in bysûnder bern wêze, mar dat is in wat al tè fantastys aventoer. En wy moatte de bern net ûnderskatte lies ik okkerdeis yn in ynterview mei in Frysk berneboekeskriuwster, dat hjir traapje wy net yn!

It ferhaal slút oan by it tema ‘mearkes en folksferhalen’ fan de Berneboekewike 1996. Yn De reizen fan Tsjam boartet Tjerkstra mei de folksferhalen ‘Rixt fan 't Oerd’ en ‘It wyfke fan Starum’. Ek de oerfriezen Friso, Sakso en Bruno komme op it aljemint. Op tige orizjinele wize jout Tsjam, dy't mei de helm op berne is, hyltyd in draai oan de folksferhalen en skiednissen. Fraach is oft de bern, dêr't it boek eins dochs foar ornearre is, dizze ferkillende lagen wol út mekoar hâlde kinne. Om noch mar te swijen fan al dy (steds-)bern dy't amper of neat fan Fryske

[p. 211]

skiednis ôfwitte.

De noaten, ûnderoan de siden, mei ferklearrings oer it ûntstean fan nammen en ferskes, binne sûnder mis grappich, mar it giet it jongere lezerspublyk boppe de Chigago Bull-cap bin 'k bang.

It ferhaal De reizen fan Tsjam sit oars grôtfol mei humor, sawol yn 'e tekeningen as yn 'e yllustraasjes. Lykas de measte stripferhalen heart ek dit album thús yn 'e wrâld fan ûntspanning. De ‘eigen’ byldtaal lykas stjerkes, balde fûsten, lampkes dy't pine, lulkens en in goed idee oantsjutte, se komme allegear foar yn it wurk fan Klazenga. Bern fine soks prachtich en mocht de tekst hjir en dêr kwa belibbingsnivo wat oan 'e hege kant wêze, it gehiel soarget der foar dat it album dochs ‘cool’ oerkomt. Mei Tsjam hoopje ik dan ek dat er wol wer ris in aventoer belibbet. It mantsje hat it yn him om de wrâld te feroarjen. As it moat de Fryske stripwrâld!