Trotwaer. Jaargang 28

[p. 108]

‘Skiednis as dekôr fan in spannend ferhaal...’
Henk van der Veer

Oer: Lida Dykstra, De skat fan jonker Jan, AFUK, Ljouwert, 1996.

Kritikus Aukje Holtrop skreau it al ris yn 'e jeugdbijlage fan Vrij Nederland, hoe dreech it is om dyn krityk goed te ferwurdzjen: ‘Het lastigste van over boeken schrijven vind ik de woorden waarmee je moet aangeven hoe mooi of lelijk je een boek vindt. Mooi, lelijk, fantastisch, schitterend, prachtig, dat zijn nietszeggende woorden. Heel erg is ook “leuk”. Een leuk boek, wat is dat? Ik zit er al jaren over te piekeren, maar ik ben bang dat ik nog veel te vaak prachtig, leuk, mooi en lelijk gebruik. Ik heb zelf wel een favoriet woord: spannend. Dat vind ik een lekker woord en ik hoop dat je er trek door krijgt om zo'n boek meteen te lezen. Het blijft lastig met “waarderingswoorden”, er is altijd wel iets op aan te merken. Zolang ik geen goede nieuwe woorden heb bedacht die nog fris en oorspronklik klinken, zal ik het moeten doen met mooi, prachtig en de hele rest. Plus een uitleg natuurlijk.’

‘Spannend’ is skynber net allinne foar Aukje Holtrop in wichtich kaaiwurd as it giet om wurdearring fan berneboeken.

Fan 'e 25 learlingen út groep 7/8 by ús op skoalle (De Van Haersma Buma yn 'e Hommerts) antwurdzje mar leafst 22 bern dat in ‘goed’ berneboek ‘spannend’ wêze moat. Al it oare is miskien aardich, mar in berneboek dat net spanning opropt by it jonge folkje ‘skoart’ minder heech.

De skat fan jonker Jan, de nijste pinnefrucht fan Lida Dykstra, is neffens de bern sa'n ‘spannend’ boek.

De story is tige ienfâldich: Timen en Tekla, in twaling, Roas, in freondintsje, en Atse, in lytse ‘Einstein’, spylje de haadrol yn it aventoereferhaal. De twalling en Roas hearre op de earste de bêste (simmer)fakânsjedei in petear tusken Jan Hannes Hakbyl en jonker Sibe Ealama (‘Sibom’). Hakbyl is manager fan in rige Walhalla-hotels en syn baas soe graach sjen dat de jonker syn state ferkocht oan de horeka-ûndernimmer. De âlde jonker stiet mei de rêch tsjin de beskimmele muorre en de houten flierren fan syn state sitte fol mei môge. Koartsein, Ealamastate is oan grut ûnderhâld ta. En dat kin Sibom no krekt net bestuiverje. Ferkeap fan 'e state en de terreinen sil Sibom ferlosse fan syn finansjele swierrichheden. Lykwols, de konsekwinsjes binne dat ‘dy ferfallene tinte tsjin de flakte [giet] om plak te meitsjen foar in gloednij hotel’. (s. 15)

De bern dy't altiten yn de grutte tún boartsje sjogge it swurk al driuwen: aansens binne sy har ierds paradys kwyt.

Se beslute om jonker Sibe te helpen. As se it ferhaal oer de skat fan jonker Jan hearre, krije se in

[p. 109]

idee. Se sille dy skat sykje en as se him fine dan mei Sibom him ha, om fan de opbringst de state op te knappen. De syktocht nei de skat is de reade tried fan it ferhaal.

Yn har debútroman foar bern Sjoerd Stiensma syn reis troch de tiid (AFUK, 1994) liet Dykstra al sjen dat se in foarleafde foar skiednis hat. Haadfiguer Sjoerd Stiensma makket in stikmannich reizen yn 'e tiid. Ek yn De skat fan jonker Jan is der in syktocht nei wat der yn it ferline bard is. It ferhaal set dan ek útein mei in brief fan jonker Jan út 1809.

De jonker skriuwt oer in plan dat er makke hat. Dat plan hat as doel om de ‘erven’ fan jonker Jan skielk by in eventuele finansjele driging te skewielen: ‘Ik soargje foar in fersekering. Faaks kin dy in ferskil meitsje, earne yn 'e takomst.’ (s. 6)

Stjerrekikerij en hieltyd weromkommende nachtgesichten dat Ealamastate ta in ruïne ferfalle sil hawwe jonker Jan der ta oanset om maatregels te treffen mei it each op 'e takomst.

Lykas yn in protte histoarise ferhalen leit ek yn De skat fan jonker Jan de klam (tè) bot op it aventoer. De skiednis sels wurdt allinne brûkt as achtergrûn, as dekôr om in sa spannend mooglik ferhaal te fertellen. Dat dy aventoeren har yn it ferline ôfspylje, is net ècht wichtich, it makket de saak allinnich spannender. De briefskriuwerij yn it ynliedende haadstikje is dan ek geheimsinnich en it (lês)aventoer wurdt der bûtenwenstich troch. Mar ek net mear as dat!

Yn har debútroman hie Lida Dykstra in bettere miks fan ferdivedaasje, spanning en histoarise ynformaasje.

Mei omdat Lida Dykstra sa'n klam leit op it aventoerlike hat it ferhaal te min psychologise djipgong. De karakters fan 'e persoanen dy't in rol yn it ferhaal spylje wurde neffens myn betinken te min útdjippe.

De syktocht nei de skat hat in gronologys ferrin en komt dêrtroch fierstente tafallich oer. It is net realistys. Nei oanwizing ien fine de bern opdracht twa en it kin dan ek net oars dat de hiele speurtocht moat wol liede ta in happy ein. Dat de oanwizings fier boppe it yntellektuele nivo lizze fan de doelgroep (‘lêzers fan 10 jier ôf’) liket de skriuwster har net om te bekroadzjen. Foar de oplossings fan al de drege (oanwizings)rymkes is professor Atse goed genôch. It boek lient him der tige foar om yn aparte ôfleveringen te lêzen of te foarlêzen, it bin suver ramtferhalen: hieltyd in nij aventoer.

Oer it taalgebrûk kin ik koart krieme: Fryske boeketaal fan it boppeste buordsje. Ik neam fan de earste twa haadstikken in tal wurden op dy't Frysktalige bern fan 10 jier Anno Domino 1996 suver argays yn 'e earen klinke: de drôch (s. 5); earne (s. 6); gimmelearden (s. 8); kokkebyntsjes (s. 9); nikkerbokker (s. 9); lewant (s. 10); frissel (s. 10); keardel (s. 10); Sibom (s. 11) [de bern sprekke dat út as ‘Si-bom’]; túnmanswente (s. 13); it smei-izeren stek fan de homei (s. 14); trime (s. 15); gongelstok (s. 16) [sûnder in kapke op 'e letter o!]

Ik krij it gefoel dat Lida Dykstra har der oars wol bewust fan is dat se soksoarte fan ‘âlderwet-

[p. 110]

se’ Fryske wurden brûkt. By it wurd kokkebyntsjes skriuwt se teminsten: ‘Dat wie no krekt praat foar Sibom. Soms hie er fan dy machtichmoaie âlderwetske wurden.’ (s. 9) En ek it wurd ‘homei’ wurdt letter yn it ferhaal ‘útlein’.

Dochs is myn konklúzje dat de fergrutting fan 'e wurdskat, al of net bewust, in tè dominant plak ynnimt yn dit boek. It grutte gefaar is nammentlik dat it bern ôfstjit om fierder te lêzen (‘moeilijk woord, overslaan’ hâldst mar eefkes fol!).

Troch it drege taalgebrûk komme de dialogen yn it ferhaal ek wat ûnnatuerlik oer, it is my te stiif, net flot genôch.

As lêste noch wat oer de fersoarging fan it boek. Op de binnenkant fan it hurde, bylkjende omslach in funksjonele Frysktalige kaart (‘berg’ sil wol in slip of the pen wêze!) fan Ealamastate. De yllustraasjes fan Frâns Faber binne oansprekkend, benammen de tekening op side 46 slút goed oan by de sfear fan it ferhaal.

Gearfetsjend: De skat fan Jonker Jan is grif gjin boek sûnder wryt of slyt, mar as foarlêsboek tige geskikt foar bern fan 10 jier ôf. As lêsboek is it ferhaal troch it hjir en dêr argaïse taalgebrûk minder tagonklik foar dy doelgroep.