Trotwaer. Jaargang 28

[p. 103]

De konstruksje fan in Frysk ferline
Albertina Soepboer

‘Doe swichten eden en beswarde wurden, alle treflike ûnthjitten fan trou ienris jûn.’ út: Völuspá (De foarsizzing fan de Wolwa)

Oer: Akky van der Veer, Grutte Wurden, Utjouwerij Bornmeer, Wânswert, 1995.

It is nijsgjirrich om te sjen nei de ferskillen tusken in skriuwer fan in histoaryske roman en in histoarikus. Op it earste gesicht lykje dy ferskillen frij grut. In histoarikus is ommers in wittenskipper en moat syn ferhaal op papier sette oan 'e hân fan feiten dy't er ûndersocht hat en dy't dus te kontrolearjen binne. In skriuwer hat ek histoarysk materiaal nedich at er in histoaryske roman skriuwe wol, mar sil dêrnei foaral syn ferbylding oan it wurk sette.

Mar it is de fraach of der eins wol safolle ferskil is. It proses fan sawol histoarikus as skriuwer begjint by it sykjen en it garjen fan it leafst nijsgjirrich histoaryske boarnen foar it ferhaal. Op basis dêrfan sille se in hypotese opstelle oer hoe't it ferhaal him ûntjaan moat en sykje se de meast oannimlike folchoarder om de sammele feiten te fertellen. Uteinlik giet it der yn beide gefallen om in goed en lêsber ferhaal te skriuwen dat basearre is op dy feiten. In lêzer moat oertsjûge reitsje en net wifelje oan wat Aristoteles de ‘wierskynlikheid’ fan it ferhaal neamt.

Yn beide gefallen is it ferline in konstruksje op basis fan feiten. De bouwer fan dy konstruksje is de skriuwer. Hy selektearret de feiten, bringt struktuer oan yn dy feiten en breidet se ta in ferhaal. Ferline bestiet by graasje fan konstruksje, likegoed foar de histoarikus as foar de skriuwer.

Der binne ferskillende manieren om it ferline yn fiksje foarm te jaan. Yn Mémoires d'Hadrien fan Marguerite Yourcenar krûpt de skriuwster as it ware yn de hûd fan keizer Hadrianus troch de tige persoanlike foarm fan tinkskriften te brûken. Troch de eagen fan de keizer krije wy ynformaasje oer de histoaryske kontekst dy't mei in soad omtinken skildere wurdt. Yourcenar hat in stúdzje makke fan de tiid fan Hadrianus en kin sa in dekor om de keizer hinne sette dat de lêzer oertsjûget.

Ek Hella S. Haasse is in geniaal skriuwster wat it oproppen fan it ferline oanbelanget. Yn har ferskillende histoaryske romans slagget it har en tekenje it byld fan in wrâld dy't eins allinne mar yn de ferbylding bestiet. Yn De scharlaken stad tsjoent se de wrâld fan Italiaanske Renêssânse nei boppe ta yn de fiktive persoan fan Giovanni Borgia. Om dy wrâld stal te jaan brûkt se ek besteande histoaryske personaazjes lykas Michelangelo en Vittoria Colonna. Dat is krekt de ‘trúk’ fan it genre: feit en fersinsel wurde ta in roman frissele.

Sawol Marguerite Yourcenar as Hella S. Haasse binne by machte en beskriuw in wrâld dy't as in wierskynlike wrâld oerkomt. Har wrâld is fan-

[p. 104]

sels in konstruksje, mar gjin inkeld momint komt dy konstruksje as ‘makke’ oer. Se skilderje in moaie sfear, mar sette ek ‘echte’ minsken del mei de gefoelens dy't dêr by hearre.

Mei de roman Grutte Wurden hat Akky van der Veer har ek weage oan it perfoarst net maklike genre fan de histoaryske roman. Se lit de roman spylje yn Fryslân yn de Romeinske tiid fan sa'n twatûzen jier ferlyn. Yn har foaropwurd skriuwt Akky van der Veer dat se in soad stúdzje makke hat om dy tiid goed te beskriuwen. As boarnen foar it boek hat se bygelyks de argeologyske opgraving by Winaam brûkt en Romeinske skiedskriuwers as Tacitus en Plinius.

Fuortendaliks yn it earste haadstik wurdt al dúdlik hoe goed de skriuwster har dokumintearre hat. Wy wurde yntrodusearre yn it dekor fan de roman mei de wurden: ‘Us wrâld wie it middenhôf, de wrâld fan de minsken: in rûn eilân yn in grutte rûne see. Om dy see lei in slange, dy't yn syn eigen sturt biet en ús hoedzje moast tsjin de grime fan de wraaksuchtige reuzen, dy't eartiids troch de heechste god nei de bûtenste tsjusternis ferballe wiene en oeral om ús hinne yn it úthôf wennen.’ (s. 11) Yn in pear rigels wurdt in sfear tekene dy't de lêzer meinimt nei de tiid fan doe't de minsken noch oan de wize Wodan leauden. Dy sfear wurdt noch fersterke troch stikken tekst oan it begjin fan elts haadstik dy't út de Edda komme, in epos oer de Germaanske goaden.

It brûken fan de wy-foarm soarget der foar dat de lêzer hiel ticht by de mienskip fan Marisheim stiet dêr't de roman him ôfspilet. Marisheim leit oan it âlde Fly dat no yn it Waad leit. Sintraal punt yn Marisheim is it fearhûs fan Aike dêr't de manlju fan it ferhaal gearkomme om te praten en te drinken. It ferhaal begjint op midwinterjûn at de manlju in ritueel tichtby see hâlde. At Siarda wat sizze sil, dy't ‘fierstente tefolle prakkesearre oer fan alles en noch wat en begripe woe wat net te begripen falt’, fiterje de manlju him oan him stil te hâlden mei syn nuvere útspraken oer de goaden. Siarda hâldt him stil, mar ‘Op datselde stuit wakkere de wyn oan en kaam mei in lange fleach fan see, rissele yn 'e hagedoarnstruken, rûze troch de flearen. De hynsteskedels skommelen hinne en wer. En Hadamars fakkel begûn te walmjen en te rikjen en waaide sawat út.’ (s.27)

Dy sêne is yn sekere sin it begjin fan de ein fan de mienskip fan Marisheim, mar it sil lang duorje foar't de lêzer dat yn 'e rekken hat, want Grutte Wurden is in roman dy't him stadich ûntjout. De roman bestiet foar in grut part út beskriuwingen fan it deistich libben fan de minsken yn dy tiid. De roman hat foar in moderne lêzer miskien wat stadichs oer him, mar dat stadige jout wol alle rûmte foar de beskriuwingen fan de minsken en it lân. Dat mákket de roman.

De beskriuwingen fan de mienskip binne fan in heech nivo en dat komt net allinnich troch de kennis dy't de skriuwster hat, mar ek troch it Frysk dat se brûkt. Wat te tinken fan bygelyks de beskriuwing fan in flinke stoarm: ‘Der wie gjin man dy't neat te dwaan hie. Elkenien wie op 'en baan en drok yn 't spier, want elkenien wist dat dizze tastân krityk wie. Oan bern yn 'e widze waard al leard, dat Hludana fan it waad by spring-

[p. 105]

tij moannesiik wie: ritich en lumich en net te fertrouwen. En as de god fan de wyn mei har yn 'e mande die, dan wie dat tegearre in ûnberekkenber span mei libbensgefaarlike kueren en streken.’ (s.91) Sa'n beskriuwing is presiis sa't it heart: in kombinaasje fan kennis mei flotte pinne yn prachtich Frysk.

Liket it ferhaal oan 'e oerflakte inkeld mar wat te streamen, de mienskip oan de ein is net mear de mienskip fan it begjin. Yn it ferline hawwe de Chauken flink fochten yn Marisheim, mar úteinlik binne se ferslein troch de Romeinen oan wa't de Friezen tribuut betelje yn de foarm fan kowehûden. It gefjocht mei de Chauken hat syn spoaren achterlitten yn Marisheim. Foaral by omke Alf dy't altiten fertelt oer de Chauken en de grutte heldedied fan Cruptorix dy't him foar de dea hoede hat. De Romeinen sitte noch altiten yn Marisheim en yn 'e rin fan it ferhaal wurde dat der hyltiten mear. De Frana Thiadlef, haad fan de frije Friezen en sljocht op goud, slút in oerienkomst mei de Romein Olennius dy't de Friezen hatet. Yn ruil foar wat goud reitsje de minsken yn Marisheim alles kwyt.

Mar ek de persoanlike swierrichheden drukke swier op de mienskip lykas Siarda dy't út need mei in slavin trout wat tsjin de wetten fan de Friezen yngiet. It wurdt oarloch mei de Romeinen, mar al winne de Friezen wol, de oerwinning smakket bitter. Omke Alf moat tasjen hoe't Cruptorix ôfslachte wurdt en in tal jonge mannen út Marisheim stjert. It iennichste ljochtpuntsje oan 'e ein fan it ferhaal is dat Siarda wer opnaam wurdt yn 'e mienskip nei't syn hiele famylje sawat út inoar fallen is.

Boppesteande is mar in lyts part fan de oanrin fan de ein fan it ferhaal. Hiel stadich wurdt in byld sketst fan in hechte groep minsken en hokker rol de goaden yn harren libben spylje, mar ek hoe't dy minsken ferdield reitsje.

Mei Grutte Wurden hat Akky van der Veer in roman skreaun dy't ek rêstich ‘grut’ neamd wurde mei. It is har slagge en bou út in tal histoaryske feiten in ferhaal op dat rekket en dat oerkomt as in wierskynlike konstruksje fan in histoaryske wurklikheid yn Fryslân. Har kennis en it gebrûk fan it Frysk soargje der foar dat it stiet as in hûs. Ek it brûken fan histoarysk besteande nammen lykas dy fan Drusus en fan foarwerpen as de fibula (spjeld) dy't by Winaam opgroeven is, jout it gefoel fan dat it sa wêze kind hie. De minsken yn Grutte Wurden binne echte minsken dy't absolút net swart-wyt tekene wurde lykas sa faak yn histoaryske romans gebeurt. Elts hat syn lekken en brekken en dat wurdt dúdlik úttekene yn de wichtichste karakters fan it boek. Al mei al hat Akky van der Veer in oannimlike en prachtige konstruksje makke fan in Frysk ferline.