Trotwaer. Jaargang 28

[p. 99]

Fan Fryslâns ferline
Ernst Bruinsma

Oer: Folks Fryslân en de literatuer. Fryske skriuwers ûnder hypnoaze fan 'e tritiger en fjirtiger jierren fan Johan Frieswijk. Koperative Utjowerij, Boalsert, 1995.

Yn in soarchfâldich tarette taspraak foar de Israëlyske Knesseth ûntmaskere Keninginne Beatrix ferline jier ien fan de lêste mytes dy't ús lân noch ryk is. In heale ieu nei de befrijing like der ynienen wat feroare te wêzen yn de trochgeans ûnnuansearre wize wêrop wy jierliks yn ferwûndering omsjogge nei de perioade septimber 1939-augustus 1945. Yndied fertsjinje net alle Nederlanners in fersetskrús foar bewezen tjinsten oan folk en heitelân. Nee, de ‘Ausradierung’ fan de joaden rûn yn Nederlân êfterôf besjoen sels wol in tikje te flot. Mei dizze wichtige taspraak fan ús Beatrix waard, sa like it dochs, it startskot jûn foar in floed fan ynterviews, oersjochartikelen, ûntbleatingen, betinkingstaspraken en wat net al, wêryn dien makke waard mei it o sa lang hertstochtlik oanhongen swart/wyt tinken. Ynjûn troch in nasjonaal, kollektyf skuldfielen waard de byldfoarming oer de oarloch ommers jierren lang beheind troch lestige begripen as ‘goed’ en ‘fout’. Mear noch as ‘Ljochtmoanneboekje’, útbrocht ta gelegenheid fan it sulveren jubileum fan de Koperative Utjowerij, moat it essay Folks Fryslân en de literatuer fan de historikus Johan Frieswijk nei myn betinken dan ek lêzen wurde yn de kontekst fan de befrijingsfeesten fan ferline jier.

Dat de boeken fan de ‘Groot-Inquisiteur der Nederlandse letteren’, Adriaan Venema, ein 1995 by De Slegte telâne kamen, is miskien wol symboalysk foar in stadich wizigjend patroan yn ús yntellektuele klimaat. Dizze patetyske sjarlatan dy't op 31 oktober 1993 noch mei in hiel soad trommen en trompetten in ein oan syn libben makke, moat no út it grêf wei toskeknarsend tasjen hoe't syn mei bloed, swit en triennen byinoar fandele boeken sûnder eare wei wurde yn de goedkeapste boekhannel fan ús lân.

Yn in finnich stik by de dea fan Venema skreau Jeroen Brouwers: ‘Nooit heeft hij een adequaat antwoord kunnen geven op de vraag wat hem dreef het oorlogsverleden van kunstenaars, schrijvers, uitgevers tot in de wortels uit te vezelen, niet terugschrikkend voor tendentieusheden, valse betichtingen, aantoonbare onwaarheden, om nog te zwijgen van de moraliserende praatjes waarmee hij de zaken nog eens extra orkestreerde.’ Dat moralisearjen bestie der út, dat Venema himsels bombardearre ta it Gewisse fan ús naasje en, taret mei in ‘feilleas’ gefoel foar goed en fout, yn spiersterke taal withoefolle auteurs, keunstners en útjouwers mei in namme fan klank yn it it ferdomhoekje besocht te skoppen. Natuerlik hat net allinnich Venema sels him skuldich makke oan sa'n

[p. 100]

ûnfermurvbere opstelling, mar hy spile syn rol as gjin oar. Morele oardielen behinderje al in hiel skoft wakker it sicht op in nuansearre byld fan wat miskien wol de wichtichste perioade fan dizze ieu neamd wurde moat. Krekt doe't er begjin jierren tachtich foarsichtich wat like te feroarjen yn dy byldfoarming, makke Venema bekend de diskusje noch mar wer ris súntsjes oerdwaan te wollen. Lokkich kin men efterôf fêststelle dat syn krústocht troch de argiven fan de Lege Lannen feitliks it wurk fan in Don Quichotte west hat.

Al yn 1985, trije jier foar it ferskinen fan it earste diel fan Schrijvers, uitgevers & hun collaboratie, waard de tentoanstelling ‘De Nieuwe Orde en de Nederlandse letterkunde’ organisearre. Dizze tentoanstelling yn de Koninklijke Bibliotheek yn Den Haag stie oan it begjin fan in rige stúdzjes dy't stik foar stik eksplisyt ôfstân nimme fan in moreel-etyske ynfalshoeke. Spitigernôch hawwe dizze baanbrekkende boeken (noch) net itselde effekt op de iepenbiere diskusje hân as de boeken fan de domdryste en publisiteitsgleie Venema. Ik neam hjir it wurk fan Jan Jaap Kelder oer it tydskrift De Schouw, de stúdzje fan Willem Huberts oer George Kettmann jr., Frank van den Boogaard oer it tydskrift Groot Nederland en Gerard Groeneveld oer De Amsterdamsche Keurkamer.

It essay fan Frieswijk past yn dizze noch relatyf jonge ûndersykstradysje dy't siket nei in nuansearre perspektyf foar it legale en illegale literêre libben ûnder de besetting. ‘Foar in skôging oer de Fryske literatuer yn de twadde wrâldoarloch is it morele kritearium “goed” of “fout” lykwols te simpel’, skriuwt nammers ek Frieswijk yn syn ynlieding. Hy hat yn syn essay nei eigen sizzen in rûngong meitsje wollen troch de Fryske folkske literatuer fan de jierren tritich en boppedat in oersicht jaan wollen fan it literêre sirkwy yn 'e oarloch. Dat liket in nochal ambisjeuze opset foar in essay fan krapoan fyftich siden en lokkich hat Frieswijk foar de gelegenheid materiaal út syn kompjûter helle, dat thúsheart yn in mânske stúdzje oer de literatuer yn 'e oarloch. Want in essay fan dizze omfang - hoe bûtengewoan boeiend ek - is fan needs tige koart en bûnich en kin fansels net mear as in foarskot wêze.

Sintraal yn Frieswijks útiensetting stiet de konstatearring dat der eins gjin wêzentlik ferskil bestiet tusken de literatuer fan de jierren tritich en dy fan de besettingsjierren. De diskusje oer de Fryske letteren waard yn 'e krisisjierren behearske troch in dialektyk fan sûn fersus syklik, nasjonalisme fersus internasjonalisme en plattelân fersus stêd. Yn harren krityk op de N.V. Foarútgong dy't mei kûgelsfeart de útein fan de wrâld tichteby brocht, kamen dizze auteurs net folle fierder as de ferdigening fan noarmen en wearden fan eigen taal en streek. Festhâlde oan de eigen tradysje, dat wie steefêst it sillichmeitsjend antwurd yn respons op de sosjale en polityke problemen fan de jierren tritich en fjirtich. Folslein literêr sjoen wie der yn de Fryske literatuer fan dizze perioade dus sprake fan in net sa spektakulêr, kalm fierder trêdzjend kontinuüm. It wienen de drastysk feroare maatskiplike omstannichheden dy't yn 1940 de foaroarlochske auteurs en

[p. 101]

harren wurk ynienen minder oantreklik makken. Troch de oarlochstiid krigen de ‘sûne’ Fryske boereromans fan eartiids ynienen in fiis polityk luchje. In inkeling koe it ferlied fan de Dútsers úteinlik net wjerstean en stelde syn pin yndied beskikber oan de altyd op folle toeren draaiende propagandamasine. Lykwols, fierwei it grutste part fan de publisearjende auteurs bleau troch harren yn wêzen njoggentjinde-ieuske romantyske literatueropfetting op it absurde ôf polityk nayf (en efterôf lieten hja harsels dêrmei dochs noch misbrûke).

Mar konstatearje dat inkeld in hânfol auteurs der grutsk op wie dat sy it nasjonaal-sosjalistysk discours ta harren yntellektuele bagaazje rekkenje mochten, kin amper folstean foar in (re)konstruksje fan dizze tsjustere perioade yn de Fryske literatuerskiednis. Dy konklúzje is net nij en boppedat op syn beurt ek simplifisearjend. Frieswijk liket him dat ek wis wol te realisearjen mar - en hjir wreekt him dochs de ambisjeuze opset foar sa'n lyts boekje -, hy docht dat mear út 'e flecht wei. In soad fan dizze komplekse matearje kin mar yn ien of twa sintsjes oan 'e oarder komme en ûntkomt dêrtroch maklik oan de oandacht fan 'e lezer. Wat hingjen bliuwt is dat wy witte wa't ècht kollaborearre en wa't inkeld op sleauwe wize nayf wie, mar dêrmei binne wy noch hieltyd net los fan 'e goed/fout diskusje. Der is inkeld in nuansearring oanbrocht yn it begryp ‘fout’. De problematyk fan de grutte groep auteurs dy't faaks it bêste omskreaun wurde kin mei bewust dizich keazen begripen as ‘net-fout’ en ‘netgoed’, wurdt amper útwurke. In sekuere bestudearring fan de literatueropfettingen fan dizze brede groep literatoren, dy't op it earste each bûten eltse ideology falle, sil ús byldfoarming oangeande de oarlochsperioade gâns ferdúdlikje kinne. Pas as ûndersocht is hokfoar spoaren de brúne lears presys yn ús literêre lânskip neilitten hat - op likegoed direkte as indirekte wize -, kin men besykje in antwurd te jaan op de fraach wêr't de propagandamasine ‘faalt’ hat. Hoe komt it dat de nasjonaal-sosjalistyske literatuer kwantitatyf (en kwalitatyf?) hast folslein fan gjin belang is? Frieswijk weaget him nei myn betinken te betiid en in bytsje lapidêr oan in oantal ferklearrings. Soksoarte ferklearrings kinne boppedat ek yn in breder perspektyf sjoen wurde, want bygelyks yn Nederlân en Flaanderen lykje har lyksoartige patroanen ôf te tekenjen.

‘In rûngong troch de Fryske “folkske” literatuer, de literatuer fan grûn en minsken, fan bloed en boaiem, en de gong fan saken yn 'e oarlochsjierren - dat is it tema dêr't dit ferhaal oer gean sil.’ Foar it beäntwurdzjen fan it lêste diel fan syn doelstelling sil Frieswijk syn lêzers yn it foarste plak mear ynsjoch jaan moatte yn wa't presys publisearren (en wa net mear!) en yn hokfoar tydskriften. Wie der in ûndergrûns literêr sirkwy en hoe seach dat der út? Hokker útjouwers wienen suksesfol yn de oarloch en hokker auteurs waarden it meast oerset yn it Hollânsk en it Dútsk? Hoe wie dat foar dy tiid? Hoefolle papier waard beskikber steld oan de Fryske literatuer neffens de Nederlânske? Earst as ditsoarte fan fragen beäntwurde binne, kin gewach makke wurde fan in (re)konstruksje fan de literatuerskiednis yn Fryslan ûnder de besetting dy't foarby giet oan

[p. 102]

de ‘goed’/‘fout’ diskusje. In protte fan dizze fragen komme by Frieswijk hjir en dêr yn 'e gong wei wol oan bod, mar de problematyk is te kompleks en te mânsk om yn in krêftige redenaasje fan noch gjin fyftich siden besprutsen te wurden. Dat de antwurden úteinlik allegearre omstannich troch Frieswijk formulearre wurde moatte liket my - te sjen oan dit oantreklik skreaun essay - in útmakke saak. Syn boekje smakket fral nei mear, folle mear.