Trotwaer. Jaargang 28

[p. 54]

In strip sûnder plaatsjes
Sjoerd Bottema

Oer: Harke Bremer en Jarich Hoekstra, Hâlf faasje!, Koperative Utjowerij, Boalsert, 1995.

Harke Bremer en Jarich Hoekstra makken al namme mei harren Fryske Bommeloersettingen.

It slagge harren tige goed om foar it argayske âldfrinzige Toonder-proaza in Frysk ekwivalint te finen. Ek yn harren skriuwersdebút is it Toondertaaltsje rejaal oanwêzich. Mar dat net allinnich. Wurden as ‘printsje’ (foto), ‘skoalmastersarkje’ (wisker), ‘glêswurk’ (stopflesse) en ‘ûnripe foarmen’ (sa plat as in dûbeltsje) wurde ôfwiksele mei modern jargon of rûgebekketaal en dat jout gauris moaie kontrasten:

Der wie ris in hoanne, dat wie in sophoanne. Hy wenne yn in riant hinnehok, mei in hiel team moaie mokkels om him hinne.

It is trouwens de fraach by hoefolle lêzers oft hjir it kontrast tusken âldfrinzige (team) en moderne taal (mokkels) oerkomt, want je sille se mar de kost jaan moatte, al dy earmoedlijers dy't by dat team net better witte of it giet om in Ingelsk lienwurd.

Der sille grif minsken wêze dy't it Frysk fan Bremer en Hoekstra te dreech fine. Wurden as hoeden, mjuksplanke, sib, skriks en skrank, mekade, njirre, loen, gesyster, eat, twer en ruft - dêr wurdt de pampergeneraasje kjel fan.

Opdracht

Harke Bremer en Jarich Hoekstra ha harren prachtige boek opdroegen oan de kroanprins. Hja hawwe mei him te dwaan. Want de takomst fan it Keningshûs, dêr stiet it min mei.

‘Dat wurdt him net mear, Heechheid, ha wy soarch. Nederlân wurdt skielk wei yn it Feriene Jeropa en at men al net ienris mear in dûane hat, wat sil men dan noch mei in keningshûs oanhoaie?’

De kroanprins soe lykwols de moedfearren net hingje litte moatte. Der binne ommers noch sa'n soad oare dingen dy't it libben de muoite wurdich meitsje. Bremer en Hoekstra kinne der fan meiprate. En dan folget it ferslach fan harren moeting yn it park mei in man dy't dêr wurket as frijwilliger by de plantsoenetsjinst.

Hy ûntdiek in rûpke op in roazebledsje. Hoeden krige er it bistke tusken tomme en wisfinger en sette it yn 't gers. ‘Fuort, gau nei jim mem ta!’ sei er, alhiel net lilk, wylst er 't mei de foarste finger súntsjes in tikje foar 't gat joech.

De oprjochtens en de sêftmoedigens fan dizze Piter Mud steane yn skril kontrast mei it dûbelhertige fan syn learaar Godfried Havermans, de

[p. 55]

hufterige wredens fan syn maten op de legere lânbouskoalle en de soms fyn ynleine, soms grouwelige iroany fan de hearen Bremer en Hoekstra, dy't lykas hast elkenien yn dit boek - op Piter Mud nei dan - se efter de earmtakke ha en Piter op 'e lije side oankomme mei in lofsang op it fegetarisme wylst se krekt in canard à l'orange beslikke ha.

Havermans wie, alteast neffens Piter Mud, in ljochtsjend foarbyld foar syn learlingen. In essinsjeel ûnderdiel fan syn didaktyske oanpak wiene de fabels dy't er plichte te fertellen. Ut dat materiaal ha Bremer en Hoekstra har boek gearstald. Dêrmei wolle se de kroanprins graach in posityf foarbyld foarhâlde:

De fabels yn dit boekje ha al safolle minsken nij útsjuch jûn. Wy rekkenje dat it ek foar jo in stipe en oanhâld wêze sil yn de ûnwisse tiden dy't foar jo lizze. Hâld faasje!

Ljochtsjend foarbyld

Yn fjouwer haadstikken folgje wy, fan 'e earste oant en mei de fjirde klasse, Piter Mud, it braafste jonkje fan 'e klasse en syn maten, asosjale hufters, de iene noch grutter lamstraal as de oare. Net fan begjin oan ein mar mei grutte trêden: elk haadstik is in momintopname.

Trouwe underdog is Piter Mud. As Piter yn dy earste biologyles gûlt omdat der net ien neist him sitte wol, plantet Havermans it geraamte neist him del. Op it eineksamenfeest, as der net ien famke is dat mei him dûnsje wol, hellet Piter op it lêst sels dat bonkerak op foar in brike danse macabre.

Piter Mud, de iennichste dy't doocht yn in boaze wrâld dêr't de goeden it kear op kear fan de kweaden ferlieze - ek yn de fabels dy't Havermans fertelt, want dieren zijn net als mensen met dezelfde mensenwensen. Piter Mud, de iennichste dy't it goed mient mei minske en dier, de good guy yn in wrâld dêr't ûnferskilligens, egoïsme, materialisme en wreedheid foar master opslaan. Piter Mud, in ljochtsjend foarbyld? Welnee, in sloppe lul, in suertsje, in sâltsek, in skriemer. Ljochtsjende foarbylden binne der yn dit boek net. Neffens Piter Mud wie Godfried Havermans in ljochtsjend foarbyld. Wêrom eins? Havermans liket fan syn kant net folle mei Piter Mud op te hawwen. Hy ûndernimt alteast neat om it jonkje dat troch elk negere en skoudere wurdt, te helpen. Mar Haring Visch krûpt er yn 'e kont as dy driget mei ‘ús heit’. It pedagogysk-didaktyske effekt fan Havermans syn fabels is nul komma nul en fierder komt der fan syn lessen ek neat terjochte. Hy hat de hannen der fol oan om syn klasse wat yn 'e stokken te hâlden en slagget dêr likegoed net yn. Wat âlder as de learlingen wurde, wat grutter lamstralen. Yn alle haadstikken rinne de saken finaal út 'e klauwen en ek dêryn sit in opgeande lijn. Al daliks oan 'e ein fan 'e earste les stiet it hiele lokaal op 'e kop: in inketfisk op sterk wetter en in opstoppe earn binne fan 'e kast dondere, it terrarium leit op 'e kant, de jonges sitte inoar efternei, geane meiinoar op 'e fûst of steane mei in fjoeroanstekker te meneuveljen by in puozze sterk wetter.

[p. 56]

Fabels

As Cathrinus de Haan, soan fan in rike boer, him te goed fielt om neist Piter Mud te sitten, dy't mar in ‘gewoane’ registerakkountant as heit hat, hâldt Godfried Havermans syn klasse in belearende fabel foar oer in sophoanne dy't der wakkere grutsk op giet dat ‘er foarornearre wie om ienris te driuwen yn in ekskize konsommee’, mar dy't by einbeslút opfretten wurdt troch in murd(!). Hoogmoed komt voor de val. Dy moraal is oan Cathrinus lykwols net bestege.

‘Wat kinne wy no fan dit ferhaal leare?’ frege Havermans oan 'e klasse.
Cathrinus stiek de finger op.
‘Ja, Cathrinus?’ frege Godfried gol.
‘Mei ik dan no neist Oege sitten gean, master?’

Sa giet it mei alle fabels fan Godfried. De learlingen stekke der neat fan op. Dat is net altyd ûnbegryplik. By de measte fabels is de moraal fier te sykjen of slút dy hielendal net oan by de oanlieding ta it fertellen fan it ferhaal. Dat is krekt it aardige fan dy fabels, dat it eins amper fabels binne mar mear absurde, brike, wrange, satiryske bisteteltsjes dy't eins altyd in oare kant útgeane as wêr't it oarspronklik hinne soe en soms hielendal gjin kant út. As de jonges mei goare moppen begjinne, hâldt Havermans har foar dat der ek wol fatsoenlike grapkes binne ‘dêr't je oe sa om laitsje kinne’. (Ik moast daliks oan de ‘protestânske humor’ fan Marten L. de Boer tinke.) Dan folget de fabel oer in wolf, in dûmny - dûmny De Wolf - dy't graach lytse geitsjes neukt. Dûmny wurdt mei it sande geitsje betrape troch plysje De Jager, dy't tinkt dat er de oare seis opfretten hat. Mar dat hat beppe dien:

‘Bê!’ hearden se ynienen.
‘Watsei?’ frege plysje De Jager oan 't sande geitsje.
‘Neat,’ sei it famke, dat in kaam krige. ‘Dat wie ús beppe. Dy blaast sa raar ôf, sûnt se siik is.’

Oanlieding ta de fabel fan 'e stikelbaarch mei kontaktearmoed is de iensumens fan Piter Mud en dat men oan jins iensumens in soad dwaan kin, lykas dy stikelbaarch dy't al syn stikels derôf skeart om in bigge te fersieren. Mei súkses. Mar by eintsjebeslút skipet er in longûntstekking dy't er net wer te boppen komt.

Ek bart it dat de moraal hielendal heaks stiet op de oanlieding ta de fabel. Sa is de moraal fan de fabel fan 'e skelfink en de ekster net wat Havermans ynearsten suggerearret - earlik duorret langst - mar krekt oarsom: de earlike skelfink wurdt ophongen en de ekster dy't himsels wat op 'e flakte hâldt wurdt frijsprutsen by gebrek oan bewiis.

Leafdesbrief

It absolute hichtepunt fan de ekskurzje nei it gemeentehûs is foar Godfried Havermans de leafdesbrief fan grytman Juw Hottinga oan syn oansteande, frelle Clara van Sytzama, útstald yn in fitrine yn 'e âldheidskeamer. Alhiel út 'e skroeven lêst Havermans it prachtige 17e ieuske Japicxproaza oan syn learlingen foar:

[p. 57]

O Bout! Az ick to reg tins oon dij goudene Nacht fol dertene Liete, den kry ick jiette ien st... uu... stik koeke... in den woe ick wol det Jou E. him lordig omfettene mey Jou muwtel hanke in dearop sobbene in sabbene.

As Havermans him omdraait en syn jonges in paslike útlis fan it brief jaan wol, is de âldheidskeamer leech. Allinne Piter Mud stiet der noch, dy't it wol in ynteressant brief fûn, ‘mei dat koekehappen en sa.’

Ein

Op it eineksamenfeest fan Lânbou- en Húshâldskoalle rekket Godfried hielendal yn 'e war troch de piltsjes dy't er út 'e EHBO-doaze snipt hie om in opkommende pine yn 'e holle te beswarren. Aspirines, tocht er, mar it binne de antidepressiva fan 'e konsjerzje. Havermans ferslacht yn in taspraak en wurdt by einbeslút yn in ambulânse ôffierd.

Ut it neiwurd docht bliken dat it mei Godfried Havermans nea wer goed kaam is. ‘Wol altyd like fleurich,’ seit Piter Mud, ‘mar hy mient hyltyd mar dat er 't iene of oare bist is.’

Slapstick

Ien fan de fêste yngrediïnten yn de net-realistyske strip is de slapstick. By Toonder bygelyks: hear Bommel knoffelet, stroffelet en stuiteret fan it iene gat yn it oare, rekket klem tusken dit en dat of krijt fan alles nei en oer de holle. Yn it boek fan Bremer en Hoekstra giet it bytiden ek need:

De stoel ferlear troch dy meneuvel it doch al tige wiffe lykwicht en tearde mei syn besitter efteroer. Jan klapte mei de rêch tsjin 'e kast dy't tsjin 'e eftermuorre fan 't lokaal stie. Hy soe al begjinne te moartsjen, mar syn roppen waard smoard troch in skoat sterk wetter dy't him yn 'e wiid opsteande mûle spielde en troch de inketspuier, dy't him de tentakels leafderyk om 'e holle flijde.

Benammen de lêste sin hat in sterk Toondergehalte. Troch it taalgebrûk èn troch de fisuele foarstelling dy 't oproppen wurdt: tink yn it plak fan Jan hear Bommel en men sjocht sa de fertroude standjes foar jin fan dy grouwe bear yn ûnmacht.

Soms liket it of lêst men in strip sûnder plaatsjes. Yn de fabel fan 'e seachfisk en de hammerhaai bygelyks, dêr't fan sein wurdt:

Sa sjugge wy har hjir dwaande mei de tariedingen foar de yntroduksje fan in nij artikel.

Soe it net in idee wêze en freegje foar de nije druk - it is te hoopjen dat dy der komt; dit boek ferstjinnet it om útferkocht te reitsjen - Geart Gratama om de ûntbrekkende plaatsjes derby te tekenjen?