Trotwaer. Jaargang 28

[p. 35]

‘De swietrook fan leafden dy't ik foun.’
Rixt, de gouden rider
Albertina Soepboer

Oer: Tine Bethlehem, Swietroken & koperblazers, De Oare útjouwerij, Eanske, 1995.

Soms hat in dichter hast in hiel libben skreaun of is er al dea, foar't syn fersen publisearre wurde. De bondel Swietroken & koperblazers fan Tine Bethlehem is in debút, mar sy publisearre har earste fersen al yn 1958. De dichteresse lit dy fjirtich jier weromkomme yn de bondel troch alle fiif skiften net allinne in namme te jaan, mar der ek jiertallen by te setten dy't rinne fan 1995 oant 1955. Sa jout sy sels eins ek al oan dat der in ûntjouwing troch de bondel hinne rint.

De bondel Swietroken & koperblazers is de rispinge fan fjirtich jier fersen skriuwen en kin yn meardere opsichten sjoen wurde as in ferslach fan wat der yn in libben barre kin. Hiel dúdlik tekenet him troch de bondel hinne it ferslach fan in libben fan in frou ôf. Der binne in pear fersen oer har bern, wat mear fersen oer de natuer, mar de leafde nimt dochs wol in sintraal plak yn.

Mei sa'n tematyk leit it fansels foar de hân om te sizzen dat it hjir om typyske froulike poëzij giet, poëzij dy't ‘út syn aerd wei froulik’ is. Yn har essee ‘út syn aerd wei froulik’: De Fryske dichteressen en it misferstân lit Jelma S. Knol oertsjûgjend sjen dat ‘froulik’ foar in soad manlike kritisy (en dêr hawwe wy der in hiele protte fan yn Fryslân) betsjut dat ‘de oerhearskjende eigenskip fan dizze poëzij har froulikheid is. Dat alle poëzij fan froulju dus sterk op inoar liket.’ Mar froulju skriuwe fansels ek allegearre op har eigen wize.

Ek wat tematyk oanbelanget hat Knol neffens my in sterke analyse oer wat manlike kritisy faak tinke fan poëzij fan froulju: ‘Froulju skriuwe benammen tige persoanlike leafdeslyryk. Har gefoel, yntuysje bepaalt wat en hoe't se skriuwe. Dêrom binne fersen fan froulju faak wat foarmleas: de ambachtlike kant fan it dichtsjen, de technyk ûntbrekt by harren.’ Lit froulju dan faak oer de leafde skriuwe, se dogge dat ek op har eigen manier en dat is net altiten foarmleas. (tusken heakjes: ik ha noch noait in kritikus heard dy't fan in manlike dichter opmurk dat dy no al wer oer de leafde skreau.)

Werom nei de tematyk fan de bondel en dan wol nei de natuer. De fersen oer de natuer binne net altiten like sterk. It brûken fan in roas yn de poëzij as symboal fan de leafde is hast freegje om problemen. In dichter moat wol hiel betûft wêze om dêr in goed fers oer te skriuwen. In fers as ‘Roas’

[p. 36]

jout my neat nijs: ‘Ik ha gjin wurden foar / de roas oan myn muorre / rôze riedsel / ûnsisber new dawn.’ (s. 10) Yn it skift ‘Grien’ (1960-1955) stiet wol in hiel moai fers oer in prunus. Hjir wurdt mei de taal boarte en ferlieze de fersen de swierte fan in klisjee: ‘Tinne tulen tûken / wyt blomt / tint-teare tulen blomt.’ (s. 65) Yn sa'n fers komt de dichteresse sels oan it wurd en sprekt se net troch de wurden fan in oar hinne.

Oer de ferhâlding tusken man en frou skriuwt de dichteresse frij faak. Binne de fersen oer de leafde tusken man en frou oan it begjin noch iepen en sykjend, de grûntoan foar de rest fan de bondel is eins al set:

Wat is der oars noch
as de kadâns fan frouljusskonken
yn in manljusbrein
wat oars as de roas yn it fleis
wat oars as falle
laitsjend of skriemend
mar falle, falle
wat oars. (s. 59)

It byld fan de frou dy't mei wille yn in man ‘falt’, mar tagelyk yn him ferdrinkt en sa harsels kwytrekket, is in byld dat hieltiten werom komt yn de bondel. Ambifalinsje is it kearnwurd at it op de leafde oankomt.

Yn it skift ‘Al wer ferhúzje’ (1979-1970) oerhearsket dy ambifalinte kant hiel dúdlik: ‘Ik haw myn oksels sprayed / it hier, de mûle / al wat yntym is / en do seiste / rook noch smaak / myn leafste.’(s. 46) De ‘ik’-persoan sjocht harsels yn dy fersen as in byld fan in frou, net as in echte frou. Dat omskriuwt se hiel moai yn it fers ‘Image Building’: ‘wij pearje inkeld op 'e nij / as in testbyld past / op dij en mij.’(s. 45) Wat der bart hat alles, mar ek neat mei de ‘ik’ fan de fersen te krijen. It is as sjocht se harsels fan in ôfstân. Wer wurdt it byld fan fallen brûkt at it giet om it gefoel fan ferdrinke yn de oar en de wrâld:

Steande op 'e stoepe
fan 't stasjon
kom ik hieltyd wer
ûnder de tsjillen
fan de autobussen
en wer
op de stoepe
telâne. (s. 41)

Yn de skiften ‘Net foar de wolkens’ (1989-1980) en ‘As it libben licht is’ (1995-1989) liket it der sa no en dan op oft de ‘ik’-persoan in manier fan libjen fûn hat mei de ûnmooglikheid fan leafde. Ek de boartlike toan dy't yn guon fersen brûkt wurdt, liket dat te suggerearjen, mar dat is mar skyn. In fers as ‘Flústerje’ hat in lichte toan, in moai ferspringend ritme, mar aardich is it net: ‘Moaie leagens / swiete priuwkes / leave treast / wrede mearkes / seksferhalen / fenyn en rabberijen / fata morgana's.’ (s. 28) Mar der binne ek fersen dêr't de wifel ferdwynt lykas yn it earste fers yn de bondel ‘As it libben licht is’: ‘As it libben licht is: nim it, / en leafst: nim noch wat mear.’(s.7)

[p. 37]

Dat de leafde in sintraal plak yn de bondel krijt, is neffens my tafal en it seit ek neat oer it nivo en de foarm fan de fersen, lykas manlike kritisy sa faak suggerearje. De fraach dêr't it úteinlik om draait is of de poëzij oertsjûget en oft dat libben yndie op in orizjinele wize stal jûn wurdt.

En dat is no krekt de fraach, want hiel faak binne de bylden dy't de dichteresse brûkt bepaald net orizjineel en nij. Lit my in foarbyld jaan. Yn it fers ‘Manlju’ wurde manlju sa omskreaun: ‘Manlju binne / bange fûgels / út it nest fallen / nea thús kaam / it paad bjuster’. (s. 33) Wat se seit is wol wier, mar hoe't it sein wurdt rekket my net. It giet der yn poëzij no krekt om om universele ûnderfiningen op 'e nij ûnder wurden te bringen op sa'n wize dat ien dêr troch rekke wurdt. Dat kin troch in suggestje fan de gefoelens dy't de dichteresse by soksawat hat. Wat der no stiet soe ek út in psychologysk hânboek oer manlju komme kinne.

Sokke fersen komme mear foar yn de bondel. It fers ‘Sear’ begjint sa: ‘Asto net hearre wolst / de wurden fan sear / dan bliuwe se bij mij’. (s. 14) Der stiet net mear as der stiet en eltsenien wit dat sear it bêste wurd is at de oar beslút om fuort te gean. Ek it fers ‘Ut, ferdomme’ beskriuwt gefoelens op in manier dy't wier net nij of oars is: ‘In beker kofje tsjin de pine / fan noait wer / einleas noait wer / fan einleas einleas noait wer.’ (s. 31) Ik wurd troch sokke fersen net rekke, want ik ha it al te faak lêzen mei deselde wurden.

It liket derop dat de dichteresse op har bêst is at hja de klisjees loslit en har eigen boartlike foarmen en ritme brûkt. Dan krijt dat ferslach fan it libben fan in frou wat unyks en nijs lykas yn de fersen oer it fallen dêr't byld en taal inoar op in moaie manier stypje. Mar faak wurdt der yn de fersen net mear sein as der stiet en sitte se te ticht op klisjees fan de poëzij. Swietroken & koperblazers is in bondel fan wikseljende kwaliteit. Sa no en dan fyn ik in glimk fan dy ‘swietroken fan leafden’ dy 't my rekket, mar hiel faak bliuwt it sykjen.