Trotwaer. Jaargang 26

[p. 132]

Doete Venema
It skilderij

Hjir rûn er oer it smelle lândykje. In skilder, in minske - twa persoanen op reis troch it lân. It minske beskôge de skilder, de skilder it minske.

Lawaai fan auto's - it hege lûd fan bannen op it asfalt - wie bestoarn ta in sêft sûzjen, oant er op 't lêst him ynspanne moast om noch wat te hearren. Hy stapte egaalwei troch en naam it lânskip yn him op: in pleats, lân mei skiep en in pear keallen, de rjochte sleat oerdwers mei de reidrâne yn in bôge troch de wyn. De wyn toande inkeld syn gesicht yn 'e reidrâne, der wie oars neat dêr't er him yn manifestearje koe.

No't er de pleats achter him litten hie, fielde er him better op syn gemak. Fier foar him lei de seedyk en dêrtusken lân. Lân en loft, amper fan inoar te skieden troch kleur. Nammerste mear troch massa.

Hy sûgde de bylden yn him op. De skilder slokte it minske op: twa persoanen ferienigen har.

Sa woed er de snein sjen: stil en yn 'e eagen fan in oar faaks ferfeelsum. Troch neat of nimmen ôflaat, koe er him konsintrearje op dat iene: It Skilderij. It soe it skilderij fan syn libben wurde, tiid en romte oermânsk. Yn ien klap soe er ferneamd wurde. Nee, betocht er, net yn ien klap. It soe as by in ierdskodding gean, út it epysk sintrum wei fuorttrilje de wrâld oer. Oant it fan plak oer de tiid hinne trille. Oer de ieuwen hinne. Hy seach de 25ste ieuwer - slap, lang en keal - foar syn skilderij stean. Yn uterste konsintraasje.

Hy stie stil yn it lân. Midden yn 'e feale greide, it wie novimber, riisden as in fata morgana de kontoeren op fan it skilderij. Inkeld fan de list, hy seach der dwars trochhinne. Hast wie er derby, wie er sa tichteby de ynhâld kommen, dat er dy bine koe. Wetter, loft en lân dat yn ien kleur gearstreamde, mar mei it ferstriken fan it ljocht wer útinoar foel. It wie alles en neat. Sa soe it skilderij hjitte kinne: Alles. Of: Neat? Hy fersmiet it: de namme wie te fulgêr.

As yn 'e grûn beneile, sa stie er op 'e foarste ikker. Hy wie him bewust fan it belang fan in goede titel. It feit dat dêr no twifel oer bestie, betsjutte dat er noch net ta wie oan it punt dat er begjinne koe. Sûnder goede namme gjin garânsje foar in goed skilderij. Fier foar him stie de list, mar allinne de loft seach er dertroch. Ut argewaasje stapte er

[p. 133]

fierder en lykas wenst hold er stil by syn hikke. Dêr wie dy stim ek wer:

‘Dat ik jo hjir no moetsje. Dat kin dochs hast gjin tafal wêze!’

Hy draait it gesicht nei de sprekker njonken him, de man komt him faach bekend foar. Dikke brilleglêzen yn in swier donker montuer. Keale plasse mei in râne noch ticht swart hier deromhinne. Glânzich gesicht mei reade wangen, sniewite boarde dy't boppe de leaden jas útkomt. De man is der op klaaid, hy hat learzens oan.

‘Ja, ik begryp dat ik my neier ferklearje moat,’ seit er.

Wêr kin er dizze persoan fan? Hy makket in hastige ynskatting: amtner, mar net út 'e legere regioanen. Hy hat de selsbewustens fan it kader. Yntuïtyf beseft er it belang fan dizze moeting, frjemdernôch fielt er him net fersteurd yn syn konsintraasje.

‘Jo komme hjir tink om ynspiraasje op te dwaan?’

Wêrom seit er no neat; hy hat te lang de minsken mijd. Wylst er betinkt wat er antwurdzje sil, is de man him alwer in slach foar. ‘Ik hie oars moarn kontakt mei jo opnimme sillen. Wy woene jo ris hifkje oer in opdracht.’

‘In opdracht,’ stammeret er. Der giet in skok troch him hinne.

‘Jo hawwe tink wol heard fan it nije stedskantoar? Mei't de bou aanst út ein set, wurde de plannen konkreet om in byldzjend keunstner de opdracht te jaan de grutte muorre yn it atrium fan in keunstwurk te foarsjen. Trije keunstners wolle wy útnoegje om har wurk dêrfoar te presintearjen en dêr hearre jo ek bij. Ik wie fan doel jo moandei te skiljen.’ Om't de man gjin reaksje kriget, ferfolget er: ‘It like de kommisje aardich ta om yn 'e stêd de sintrumfunksje mei de widens fan it plattelân te ferbinen en dat stal te jaan yn de foarm fan in keunstwurk. In moetingsplak fan stêd en lân op in unike lokaasje, dat wie sa ús idee.’

De keale man draait syn glonderjende gesicht nei him ta. ‘Yn jo wurk komt dy romte op in tige raffinearre wize ta utering.’

As yn in dream rûn de skilder itselde paad werom. De amikalens fan de man en de bluistrigens yn syn eagen hie him sabot fan 'e wize brocht, dat er net mear besocht om it skilderij yn syn tinzen op te roppen. ‘Yn jo wurk komt dy romte op in tige raffinearre wize ta utering’, dy sin hammere him mar yn 'e holle om.

Se seach him troch it rút oankommen. Der wie wat yn syn wize fan rinnen, dat har oandacht fêsthold. Mear aktiviteit. Noch wol dy grutte ôfwêzigens, mar dêrbinnen in doelbewustheid.

[p. 134]

Se hearde him by de achterdoar, pakte it boek en die as wie se ferdjippe yn it ferhaal. As hied er in grut fertriet, tocht se, sa koe er soms wol in oere ferwêzen nei de side fan in boek stoarje sûnder om te slaan.

Wêr tocht er oan? Se woe him út dy letany weiskuorre, mar mear as fiifenfjirtich jier ûnderfining hie har leard dat se der net ta bysteat wie. Hy woe yn syn wearde litten wurde. In minske wie in yndividu, en dat seach er as it wichtichste minskerjocht, hied er har okkerdeis ferdútst. Se seach it as in oanwizing om net te besykjen syn wrâld binnen te stappen. Om him te begripen hie se de boeken lêzen dy't hy lies. Thomas Mann, Dylan Thomas. Doe't se der in kear kwânskwiis oan referearre, kapte er it petear op in ûnfatsoenlike wize ôf. Dêrnei keas se foar har eigen rjocht fan bestean. Se liet it net fierder komme as in lichte fernuvering wannear't er mei sa'n typyske losse opmerking kaam, sûnder oanwiisber ferbân mei de realiteit. Hy soe mear ûnder de minsken moatte, mar dêr krige er hieltyd minder ferlet fan. De oplossing soe fansels wêze, dat er wer begûn te skilderjen, dan waard er tagonkliker. Want, hoewol't se har wol deljaan woe by dizze status-quo, slûpte tagelyk mei syn persoan in wurchmeitsjend firus de keamer yn dat har bytiden ferlamme.

It wie yndie oars. Hy pakte net in boek om syn stoarjen te kamûflearjen, frank en frij seach er troch it rút nei bûten.

Syn oanwêzigens brocht likegoed wer in spanning teweech. Bewust wie se har fan de lange meagere fingers dy't op 'e knibbel leine. It stribbige, grize hier dat him al wer oer de kraach foel. Se skrille op troch syn wurden.

‘Moarn moat de achterkeamer foar in grut part rom makke wurde.’

‘Wêrom dat?’

‘Om't ik in skilderij meitsje moat fan sa'n trije by fjouwer meter. En dat kin net yn 't ateljee. Teminsten ik soe it der net wer út krije kinne. Yn 'e achterkeamer kin it troch de túndoarren nei bûten as it klear is.’

Se seach him freegjend oan.

‘Ik haw in opdracht foar in grut skilderij.’

‘O... dat klinkt fantastysk. Wat eigenaardich datst dat no krekt fertelst. Dat hast dochs net hjoed - op snein - heard?’

‘Ik ha it earder heard, mar ik wist net oft ik it oannimme soe. De lêste tiid stie 'k te fier fan skilderjen ôf. Fan 'e middei ha 'k besletten om it oan te nimmen.’

Se tocht djip nei, oer wannear't er dy fraach krije kinnen hie. Fan in brief hie se neat fernommen en syn halden en dragen hie dy kant ek net útwiisd.

‘Fan wa komt dy opdracht?’, frege se.

‘Fan 'e gemeente. It is foar it nije stedskantoar.’ Hy seach har foar 't earst lyk yn 'e eagen, hifkjend.

[p. 135]

‘Moat it yn ien stik. Net in trijelûk of sa’.

‘Yn ien stik op linnen.’

‘Meist de timmerman wol freegje om in ramtwurk te meitsjen... Tsjin hokker muorre?’

‘De kant dêr't de boekekast stiet, dêr ha 'k it gaadlikste ljocht.’

Se is dea, tocht er. It bytsje ljocht dat yn de fiere hoeke fan 'e keamer komme koe, joech har gesicht it skiere gielachtige oansjen fan in deade. Sa soe se der útsjen as se dea wie. De mûle justjes iepen, de wangen hol.

Hy seach nei bûten yn it novimberwaar. It ljocht rekke yn it neigean. As er hjir sitten bleau, soed er tsjûge wêze fan de oergong fan ljocht nei tsjuster. Hy woe it ticht op 'e hûd meimeitsje, mei it horloazje yn 'e hân it momint oanjaan, dat je net mear fan ljocht prate koene, mar fan tsjuster. It wie spannend. Hast krekt as doe yn 'e iere simmer. Nei in wiete rite hie de sinne foar 't earst wat fan har krêft sjen litten. Hy seach dat in pear beantsjeplantsjes mei de teare bledsjes boppe de grûn útwrotten wiene. Op oare plakken dêr't er krekt sa'n plantsje ferwachtsje koe, wie noch neat te sjen. It foel him samar yn, hy naam beslút dat er it plantsje opkommen sjen woe. Hy soe net fan 't plak foar't er de beide griene lobfoarmige blêden boppe de grûn útkrûpen seach.

Hy glimke. Hy hie gjin spyt hân, it hie in essinsjele ûnderfining west. In revâns op dy kear dat út in beantsje in sloppe wite stâl woeksen wie, sûnder dat er it opmurken hie.

Hy draaide him fan 't rút nei syn frou en seach dat it gesicht noch like ferûntrêstend opljochte boppe de donkere trui dy't se oan hie.

Se soe it net mear sjen, tocht er. Fûn er dat spitich? Dat se it net mear sjen soe? Hy draaide him nei it rút en seach nei bûten, die it horloazje ôf en lei it op 'e knibbel. It wie tweintich oer fjouweren en it wie noch ljocht. Hy koe de wizers maklik ûnderskiede. Hy seach de sprútkoal op 'e tún stean, it ljocht joech der in dúdlik griene kleur oan. Dêrfoar stiene de snilen fan 'e prei. Griisgrien, in moaie kleur. Hy soe se skilderje wolle. De hortinsje hie alle kleur ferlern, mei de plantesoppen weromsûgd yn 'e skurte fan de ierde.

It horloazje wiisde fiif minuten foar healwei fiven oan, bûten wie der neat feroare.

Sân minuten foar fiven, de sprútkoal wie donkergrien en de preisnilen ljochten noch griisgrien op. Yn 'e keamer hie syn frou de ljochten opdien. Hy fielde sa no en dan har eagen op him rjochte.

Miskien soed er in better byld krije as er tusken tiden skoftsjes net nei bûten seach.

Hy tocht oan it skilderij, dêr't er mar net oan begjinne koe. Earst hied er it op wur-

[p. 136]

gens skood en it wie fan belang dat er fit oan it kerwei begûn. As er ienkear begong koe er net healwei ophâlde, hy soe in topkondysje nedich ha.

Fjouwer minuten oer fiven. De sprútkoalen wiene swart, mar de preien ûnderskieden har. It wie noch ljocht, natuerkundich koene je net fan tsjuster prate.

As er it keunstwurk ôf hie, mocht om him de dea wol komme. Hy wie der klear foar: foar it lêste wurk. Dat gefoel hied er net wer kwyt west sûnt er wist hoe't it der útsjen soe, sûnt er oant yn 'e finesses yn 'e holle hie hoe't er dy spesjale kleur minge koe én konservearje.

It byld fan it skilderij stie him dúdlik foar eagen. De fervebehanneling, de streek fan it pinsiel. Hy fernaam net dat syn frou him stiif oanseach.

‘It is alwer tsjuster,’ sei se.

Syn holle skeat nei lofts nei it rút.

Wie 't him dochs noch ûntkommen. Hy bûgde him foaroer nei 't finster en kuerde oer de tún. Hy koe de prei net mear fan 'e sprútkoal ûnderskiede. ‘Sechtjin oer seizen’, sei er somber. De lêste seis minuten hied er mist. Krekt doe't it der op oankaam. Hy koe mar gjin gryp op de dingen krije.

Op 'e teannen slûpte se nei de doar fan 'e achterkeamer. Se bûgde har wat foaroer en lei it lofterear omtrint tsjin 'e doar oan. Der siet amper in sintimeter tusken.

Neat hearde se. Helendal neat. Krekt as de wyks derfoar, doe't se dêr wol in kertier sa stien hie mei ynholden siken. Bang as se wie, dat er har azemjen beharkje koe.

Se hie har slim soargen makke, har besocht foar te stellen hoe't it der oan 'e oare kant fan de doar útsjen soe. It wie dochs net mooglik dat er langer as tsien minuten foar it skilderij stean soe op itselde plak, sûnder in pear stappen fansiden of nei achteren te dwaan. Op 'e parketflier moast se dat hearre kinne. Se hie him faak oan 't wurk sjoen. Dan rûn er tusken in pear streken ferve ûngeduerich hinne-en-wer om it wurk fan alle kanten te beskôgjen. De technyk, de wize fan wurkjen koe er dochs net yn ien kear omsmite? Boppedat, sa'n grut wurk frege om in foarse streek.

Of siet er op it houten klapstuoltsje yn alle rêst it wurk te hifkjen? Hy koe ek dea wêze! In hertoanfal. Dy fjouwer wike, dat er oan it skilderjen wie, like it as ferkearde er yn in oare wrâld. As siet er yn it foarpertaal fan it hjirneimels.

Nei in kertier hie se it net mear útholden, se wie in pear meter tebekslûpt, doe mei mear leven op 'e doar tarûn en se hie roppen: ‘Hast ek sin oan in kop sop?’

It bleau langer as in minút stil en doe hied er de doar iepenskuord en ynholden, mar driigjend sein: ‘As ik sin oan sop of wát ek

[p. 137]

mar ha, dan kom ik séls om it op te heljen.’ Salang't se byinoar wiene, hied er noch noait tsjin har raasd of skeld. Dizze toan en dêrby de wanhoop yn syn eagen makke lykwols mear yndruk.

Dêrom doarst se no hyn-ofte-nei net oan him te roppen. Se waard stiif fan de hâlding dêr't se yn stie, luts de rêch rjocht en bleau sa in amerij ûntspand stean.

Se beprakkesearre wat se dwaan soe. Om sabeare nonsjalant bûtendoar by de túndoarren lâns te rinnen en yn 't foarbygean hastich te sjen oft it goed mei him wie, helle se wol út 'e holle. Nei't se dat earder dien hie út krekt sa'n ûngerêstens wei, hied er de fitraazjes tichtskood. Letter hie er se wer iependien. Se fielde har teplak set.

It skilderij mocht se net earder sjen as wannear't it helendal ôf wie. En der mocht net mear oer praat wurde.

In wale fan mystyk kaam der oer hinne te hingjen en oan it út ein setten moarns gong in heel ritueel foarôf. Acht oere ite, de moarnskuier, 10 minuten nei Bach harkje, om op 'e klokslach fan njoggen oere te ferdwinen achter dy doar, dy't se ûnderwilens begûn wie te haatsjen. Sa't in finzene de doar mei it lytse lûkje haatsje sil. Dêrachter spile him it libben ôf, dêr' t se mei sin bûten holden waard.

Noch in tel harke se mei ynmoed, doe sei se - ûnferskillich wurden út argewaasje en selsmeilijen - ‘Ik gean fuort, hear. 'k Moat even nei it doarp om boadskip.’

It bleau stil achter de wite doar.

‘Ik moat even fuort,’ rôp se mei oerslaand lûd.

Hy stuts de meagere holle om 'e doar. ‘Leave,’ sei er, ‘doch my in plezier en lis de oare kear in briefke foar de doar of op 'e keukenstafel.’

Foar't se wat werom sizze koe, stie se alwer tsjin 'e wite doar oan te sjen.

‘Is it skilderij klear?’

‘Ja, it is klear.’

Se sjocht nei him, sa't er by it rút sit, de iene skonk oer de oare slein, de eagen nei bûten rjochte. Sa folslein yn 'e rêst is er, dat neat him út dy tastân bringe kin.

‘En, bist der tefreden oer?’

‘Ja.’

‘Ik bin o sa benijd, ik wol it graach sjen.’

‘Do krijst it aanst te sjen.’

‘Bist net bliid dat it ôf is, oars koest altyd sa... hoe moat ik it sizze, sa'n krêft en lok útstrielje ast wat ôf hiest.’

‘O. Dat koe wol sa wêze.’

‘Koest amper wachtsje mei it oan de minsken sjen te litten. Hast de kommisje al berjocht dien?’

‘Nee.’

‘Wanneer dochst dat?’

‘Ik doch it net.’

[p. 138]

It is even stil.

‘Wêrom dochst dat net?’

‘De kommisje docht der net ta. Dy is net belangryk. Ik lit it fierder oan nimmen sjen.’ ‘Do seist oars altyd: Keunst moat nei de minsken ta. Keunst is kommunikaasje. Salang't it wurk de drompel net oer is, is it yndividueel en ambachtlik.’

‘Ik haw my ferkocht oan 'e minsken. Ik ha de wierheid te koart dien. Wierheid, dêr giet it om.’

Se sjocht nei syn gesicht, de noas dy't sa yn profyl skerper en langer liket te wêzen as eartiids. Koe in noas mei it âlder wurden groeie? ‘Moatst dy kommisje dan net ôfberjocht dwaan? Se sille earne op rekkenje.’

Sûnder antwurd te jaan op har fraach, seit er: ‘Kom mei.’

Hy komt stiif oerein en fandelet de kaai út 'e broeksbûse. Skruten rint se achter him oan de keamer út, de gong del nei de achterkeamer. Foar de wite doar bliuwe se stean. Hy stekt de kaai yn it slot, liket in hoart te wifkjen, draait him dan om.

Se hâldt de siken yn.

Hy rint fuort troch nei de uterste hoeke fan 'e túnkeamer, dêr't er ûnopfallend weiwurdt. Se docht in pear stappen de keamer yn, nimt wat mear ôfstân, sadat se helendal tsjin de glêzen fan de túndoarren oanstiet. Dan sjocht se nei it skilderij.

Hy jout him yn 'e hoeke del yn 'e luie stoel en sjocht nei har reaksje. Hy fernimt de oanwaaksende ferlegenheid en as se har einlings fan it skilderij ôfkeart nei him ta, sjocht er de reade flekken yn har hals.

‘Hast it werom brocht ta de essinsje,’ stammeret se. As er neat seit, rjochtet se har op 'e nij nei it skilderij. ‘Do bist yn 'e rin fan 'e tiid hieltyd soberder wurden yn dyn útdrukking...’ Dan wit se neat mear te sizzen. Se rint nei it skilderij ta, hâldt de wiis- en de middelfinger hast tsjin it skilderij oan, as sil se it oanreitsje, en docht dan in pear stappen tebek.

‘Do bringst my yn 'e war, ik bin der suver wat oeral fan. Ik hoopje datst it my net kweaôf nimst.’

Se sjocht him oan, syn gesicht fertoant gjin inkele emoasje. Feal-griis - is it wurgens? - liket it neat mear as in flek yn 'e hoeke fan 'e keamer.

Dan ûnnatuerlik laitsjend, seit se: ‘Mar hast sels net altyd sein: keunst moat sjokearje?’ Se wachtet fergees op in reaksje.

Moedeleas lit se har sakje op it lytse klapstuoltsje by de túndoarren.

It falt har op, dat it slûpendewei tsjuster wurden is. Har eagen gliidzje fan it skilderij nei him.

De earmen hingje him slop by de lea del. Syn gesicht hat alle kleur ferlern.