Trotwaer. Jaargang 26

[p. 82]

Anne Wadman
Theun de Vries en syn memmetaal - diel 2

III Driuwende krêften

De novelle Haar (yn de bondel De namen in de boom, 1967) docht it libbensferhaal fan de sympatike, mar wat sûgige boer Jouwert Holwerda, dy't it slachtoffer wurdt fan in wrede, ûnsjogge, mar rike boeredochter Aaltsje Koop. It is benammen om syn útwrydsk bosk hier dat se him ynpalmet. Mar dat hier ferdwynt yn de houliksmisêre en Aaltsje twingt him om syn eardere kreazens werom te winnen troch it oantugen fan in prûk. Op syn wyklikse reis nei de (Ljouwerter) feemerk rekket Jouwert yn 'e kunde mei in oare Aaltsje, in gesjochten frommes yn in wenarkje, dat him ek sûnder hier of prûk nimt sa't er is. Hy besiket har út 'e ellinde omheech te heljen, mar de yllúzje kin gjin stân hâlde: Aaltsje-II, docht bliken, is in slet en wurdt op in dei stiltsjes wei nei Mokum, ta Jouwert syn djippe rampsillichheid, oanwinnende dranksucht en lugubere selskeazen dea yn de sompen fan ‘ons dorp’.

Haar is struktureel net it sterkste fan Theun de Vries syn proazastikken. De lêzer freget him allegeduerigen ôf, hoe't de ‘ik’ (dat is Wilt Tjaarda) al dy bysûnderheden út it partikulier bestean fan Jouwert Holwerda dochs witte kin: it ferhaalfjild leit tige fier bûten elk mooglik eachweid fan dizze ik-figuer, dy't boppedat noch in bern is as it ferhaal fan Jouwert syn dea omgiet¹⁸. Mar dizze novelle kin as eksimplarys nommen wurde foar it kreatyf taalgebrûk fan de skriuwer yn syn ‘Fryske’ fertelstoffe. De al earder neamde ferskynsels net-ferbûgd adjektyf en possessyf lidwurd binne hjir ek rom fertsjintwurdige.

As ‘echte’ frisismen kin men yn dizze tekst beskôgje, neist de al neamde foarrnen zijn manse schedel, een gewante boerenman, immen syn gerak jaan, it as skelfoarm brûkte oude nepert, (mei it dêrfan ôflate, mar net as sadanich yn it Frysk wurdboek fermelde neperich), it al sinjalearre dorpsbuurt (Frysk: buorren). Fierder: brolboel, snipsnaren en de yn in dialooch foarkommende Fryske sprekfoarm: Zo kan het wel, man. Moai wis kin men ek it tiidwurd bestelle yn de Fryske betsjutting ‘uitvoeren, verrichten’ as in frisisme beskôgje. Twivelgefallen: kreeuwen (rûzjemeitsje, by Van Dale as ‘gew.’ opjûn, Fr. kreauwe), de útrop fij, fij, immen dy't lang van benen en stal is (stal as ‘gestalte’ yn it WNT, mar allinne mei âldere foarbylden). Yn guon gefallen kin sprutsen wurde

18 De alwittende (auktoriale) ferteller, yn De Vries syn fertelkeunst favoryt, nimt yn de Wilt Tjaardaferhalen wol faker de rol fan de ‘ik’ oer.

[p. 83]

fan semy-frisismen, lykas by broekgalgen (bretels), alteratie (opwining). Neologistise twivelgefallen dy't net yn de Nederlânse en net yn de Fryske wurdboeken te finen binne: slooi (foar slet), werkselen (útwurking), it tiidwurd bliksemschichten (ferbaal te kear gean), jachting, bemotterd (‘bemotregend’), leidsvlag (figuerlik: eat dat jin in beskate kant optwingt). In gefal apart is it by De Vries frekwinte substantyf meewaren (meilijen), dat ek yn dizze tekst foarkomt en dêr't it Ned. allinne de adjektyffoarm ‘meewarig’ fan ken.

Wat yn dit ferhaal lykwols, lykas gauris yn it proaza fan De Vries, it meast yn 't each rint, is it oerfloedich gebrûkmeitsjen fan gearstalde substantiven, dêr't in grut part fan net yn Fryske en Nederlânse wurdboeken werom te finen is. Mei as earste lid boerenbinne dat ûnder oaren: boerenmisère, boerenbloed, boerenvolk, boerenadel, boerenvoet, boerenman, boerenbestaan, boerenberm, boerenechtgenoot.

Noch tichter binne wy by de fertelstof mei de ytlike komposita mei haar-: haarelixer, haargroeimiddel, haarsmeersels, haarpijn (yn in fan dy fan Van Dale ôfwikende betsjutting), haarverlies, haarstrengen, haarvlerken, haargeweld; harigheid yn de betsjutting: besit fan hier.

Itselde mei as earste lid pruike(n)-: neist pruikenmaker: pruikenman, pruikegeschiedenis, pruikedrift, pruikenberechtiging (sokssawat as: feroardieling ta it dragen fan in prûk), pruikekop, pruikziek. Fierder sinjalearre ik yn dit ferhaal fan 50 siden in goed 80 gearstallingen dy't net yn de wurdboeken foarkomme en dêrûnder út de sfear fan it doarpslibben ûnder oaren: zondagavondbezoek, dorpsvrolijkheid, jeneverwolk, jeneverwasem, greiddorp, woonscheepjesvolk, vrijdagbezoek (oan 'e Ljouwerter wykmerk), negotieman, negotiemars, springpols, karnvloer, nabuurdorp, werkmansvolk, dorpsvermaak, knikkercenten, speelzak (fan famkes), brandstofslijter, veestamboek, schenkmeid, cafélicht, tapzaal, kaartebroers, deurschuif, maalsloot, stadsplaveisel, klei- en bouwdorpen, buitenvaart, scheepskast, keukenpomp, huisspreuk, kroningsbord, veegeld, schemerhoek. It is dúdlik, dat mar in pear fan dy gearstallingen ta de kategory fan de direkte of yndirekte Frisismen hearre. Dochs hawwe in soad fan dizze wurdskeppingen tige nau ferbân mei it plattelânslibben, mear as de mear abstrakte komposita dy't der ek binne, lykas: schijnverzet, huwelijksdrift, ouderspijt, zwijgensgraf, kindergevoelens, noodzang, smoezelpraat, stadsdag (in dei dat men yn 'e stêd is), gemoedspijn, mensenbehelp, ellendeverhaal, hartlast, nageur, verbijsteringstoestand. It binne allegear begryplike, mar fokabulêr ‘net besteande’ nijfoarmingen.

IV ‘Land van herkomst’

It liket my ta, dat dizze oanstriid ta it skeppen fan (meastepart op harsels net sa spektakulêre) gearstallingen ien fan de driuwende krêften yn Theun de Vries syn skriuw-act is. It tal neologismen is dêrfoaroer frij beheind

[p. 84]

yn it stik fan adjektiven, adverbia en tiidwurden. In ‘Wurdboek op Theun de Vries’ - it soe in ‘mans’ boekdiel wurde! - soe foar in grut part bestean út net yn de gewoane wurdboeken of -listen foarkommende komposita.

De fraach: Hawwe wy hjir ek mei direkte ynfloed fan de Fryske taal-ûnderlaach te krijen, is net in ienfâldich antwurd op te jaan. Wol is wis dat it Frysk foar dizze foarm fan wurdfoarming aardich sterk predisponearre liket. Gysbert Japicx paste it prinsipe al faken ta, ek al eardat er ta de fan him sa bekende en beruchte wurdkeppelingskeunstichheid oergyng¹⁹.

By de Halbertsma's, dy't in mear natuerlik Frysk neistribben as Gysbert Japicx, treft men allyksa in mannichte no ‘ûngewoan’ klinkende komposita oan, foar in part eigen taalskepping op grûn fan in blykber yn de taal oanwêzich prinsipe, foar in part ferâldere folkstaalwurden. Dit allegear bringt jin ta it fermoeden (as men wol de hypoteze), dat in bysûndere, om sa te sizzen ynwindige fakulteit fan de Fryske taal oanlieding jout ta de ‘keunstmjittige’ tapassing derfan.

Sa hat it Frysk in sterk fermogen om it wurd -man as twadde lid fan gearstallingen te brûken, ûnder semantise kondysjes, dy't faken ôfwike fan wat it Nederlâns yn dit stik te sjen jout. By De Vries docht dy oanstriid bliken út wurden as winkelman, negotieman, Stadman (stedsbewenner, mar ek as bynamme), Potteman (bynamme foar in hanneler yn potten en pannen), pruikeman, petteman (immen dy't in pet op hat), analooch: een snorrevent²⁰.

Yn it ferhaal ‘Rebellen’ (út De namen in de boom) notearre ik: wonderman (gûchelder), mesman (jonge mei in mes, 6 kear!), sprietman (meager mantsje), spookman (spoekferskining), paardemannen (maresjesee op hynders), leidsmannen (jonges dy't de ‘rebellen’ oanfiere) en analooch: mutsemeiden.

Yn dy sin soe men by gâns taaleigenaardichheden fan Theun de Vries in soarte fan ‘oer-Frysk’ substraat ferûnderstelle kinne, dat oan de oerflakte komt fan syn hiele op it útbyldingsfermogen èn soms ek op de suggestiviteit en lûdkrêft fan ‘it wurd’ taspitst skriuwersambacht. Grut en follesidich ferteller as er wêze mei, is er benammen ek in ‘beskriuwer’, in útbylder, in wurd-skepper yn de meast letterlike betsjutting fan it wurd. Yn dit stik slút er yn syn skriptuer dan ek mear oan by de neibloei fan de tachtigers as by de Forum-generaasje²¹.

Oer dat wurdkeunstnerskip - en dêryn syn psychise relaasje mei syn ‘land van herkomst’ - is hjirmei noch lang net it lêste wurd sein. Mar mooglik is mei dit ûndersykje in oanset dêrta jûn. Want wa't Theun de Vries as taalkeunstner en -skepper karakterisearje wol, moat net allinne stúdzje meitsje fan argaïstise taalfoarmen, fan dichterlik-byldzjende útdrukkingen, tapassing fan it ‘yndirekt adjek-

19 Ik gean der gemakshalven fan út, dat dy wurdkeppelingssykte yn syn letter wurk sterker is as yn it eardere. Fan de 63 gearstallingen dy't ik op de earste 77 siden yn de Gysbert Japicx-útjefte fan Brouwer notearre, steane in 40 net yn it Frysk Wurdboek; dêrûnder kuriositeiten as ‘See-eangste’, ‘Klipp'nead’ en ‘Neylbreck’.

20 Foarbylden fan Fryske wurden op -man ek yn myn art. ‘De bakjeman en syn maten’ (Leeuwarder Courant 17 febr. 1989). Gjin ried wisten myn wurdboeken mei De Vries syn foarm ‘lagerman’ yn de útdrukking: ‘... dat zulke fijne knappe kerels als jij bij hun wijven voor lagerman moeten spelen!’ (De namen in de boom, s. 45). Allinne yn it Gents Woordenboek, dl. I, 1950) lies ik: ‘Als hoogerman komt, moet leegerman buigen’ (= ‘De onderhorige moet gehoorzamen’).

21 In stekproef mei De vrijheid gaat in het rood gekleurd neist Vestdijk syn fergelykbere Rumeiland smiet it folgjende resultaat op: op 20 siden De Vries 74 substantivise gearstallingen en op 20 siden Vestdijk: 29.

[p. 85]

tyf’ (een onbesloten stilte, een tevreden zomer) en spesifyk gebrûk fan besteande wurden (bygelyks fan bewegingswurden lykas rijzen, deinen, vegen). Hy sil him ek yngeand dwaande hâlde moatte mei de twingende foarm dy't in pleatslik beskaat atavistys taalbelibjen op gâns plakken yn dit nei stoffe, miljeukennis en histoarise boarnen sa ferbjusterjend ryk skriuwerskip oannimt.

By it skriuwen fan dit opstel is gebrûk makke fan Theun de Vries syn romans Stiefmoeder Aarde (1e pr. 1972), Het rad der fortuin (1938), Wilde lantaarns (1940) en de novelle- en ferhalebondels De tegels van de haard (1941), De Friese postkoets (s.j.), Het uurwerk van de eenzaamheid (1967), De namen in de boom (1967), Het Friese kabinet (1968) en De vogels om het erf (1987). Fierder fan it Frysk Wurdboek, 2 dln. (1984), it Wurdboek fan de Fryske taal (fan 1984 ôf, ôfk. WFT), fan Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal (11e pr. 1984) en het Woordenboek der Nederlandse taal (ôfk. WNT).