Trotwaer. Jaargang 24

[p. 229]

Steven de Jong
Tankwurd foar de Gysbert Japicxpriis

Rju achte oanwêzigen, deputearre, boargemaster, kommisje fan advys, Fryske Beweging, Friezen, net-Friezen, famylje, kunden, kollega's ensfh. ensfh.

Ik stean hjir mei in wat ambivalint gefoel.

Nei goed tritich jier pielen yn 'e Fryske literatuer bin ik oan 'e iene kant idel genôch om tankber (yn alle gefallen) mar ek in bytsje grutsk te wêzen op de eare my oandien. Oan 'e oare kant, as ik al dy minsken sjoch, my alle brieven en lokwinsken tebinnenbring, liket it ek wol wat op, skrik net, in begraffenis. It ferskil is dat it lyk hjirby in tankwurd sprekke moat.

Literatuer kin men soms om laitsje, mar literatuer kin ek sear dwaan, moat soms sear dwaan, sa't Ype Poortinga ris opmurk.

By in literêre priis fan 'e oerheid, lykas dizze Gysbert Japicxpriis, komme twa yn prinsipe natuerlike tsjinstanners inoar tsjin, nammentlik in fertsjintwurdiger fan it gesach, fan 'e hearskjende machtsstruktuer, en in skriuwer, faken in notoire dwarslizzer. Natuerlike tsjinstanners, ek troch it feit dat in skriuwer besiket mei sa min mooglik wurden safolle mooglik te sizzen en in gesachsdrager dat faken krekt oarsom docht.

Dat jildt fansels net foar hjoed. By in literêre priis krijt hjir yn Fryslân in gesachsdrager de kâns wat bestekliks oer literatuer te sizzen, sadat de skriuwer der wat mei oan is.

Literatuer en polityk: wat moat men derfan sizze? It probleem is hjir foar de skriuwer hiel dreech. Wy libje ommers yn it bêste lân fan ierde? Salang't in âlde liberaal as Wiegel dat noch sjonge mei, mei begelieding fan 'e Blauhúster Dakkapel, kin ús neat oerkomme. In oerheid dy't syn (soms tige krityske) skriuwers earet, dêr moatte wy wiis mei wêze, dêr is foar fochten, dêr sil foar fochten wurde moatte yn it besef dat dy oerheid noait goed genôch is, heechút wat minder beroerd. En dat is dan in grutte kwaliteit. De skiednis hat ús wol leard, dat in oerheid sûnder wryt of slyt in grutte ramp is. Gysbert Japicx sei al: ‘Miich der mar tsjinoan, jonges’ (o nee, dat sei Vondel).

Behalven politike hat men ek literêre gesachsdragers, faken treflike dichters en skriuwers, mar gesachsdragers. Wat dy skriuwe, hat noch al wat ynfloed. Dy lju haw ik wol ris flink

[p. 230]

op 'e teannen trape, doe't se in pear nonkonformisten ûnder de tafel skriuwe woenen. Dy nonkonformisten wiene de dichter Jelle de Jong (in djiptepsychologyske dweiler), de dichter-skriuwer Hessel Miedema (in sketpoëet en in mitich saletjonkerke) en de essayist Bauke de Jong (in amokmakker op poepeklompen). De skelwurden binne fan tige achte Fryske skribinten. No ja, der waard fan 'e oare kant ek wol wat ôffjurre. Sa ûntstie in Fryskliterêre oarloch. Tige sûn neffens my foar de Fryske literatuer. As frucht is Trotwaer derfan oerbleaun en fierders ha boppeneamde nonkonformisten gâns ynfloed hân.

Troch dy oarloch krige ik, tink ik, wolris wat negative kritiken op myn wurk. Wat sneu fansels, mar miskend haw ik my dêr net troch field. Boppedat hie ik yn 1967 al in lanlike manuskriptepriis krigen foar fersen dy't ik anonym opstjoerd hie nei Den Haach. Dy fersen binne letter sammele yn 'e bondel Missing link. Miskend waard ik dus net.

Boppedat bin ik derfan oertsjûge dat literêre kwaliteit neat te meitsjen hoecht te hawwen mei prizen, reklame, toptsien, PR, kritiken ensfh. It is in natuerwet dat it goede fansels boppedriuwen komt en it minne wol nei de boaiem sakket.

No dan in echte Gysbert Japicxpriis. Wat de loovjende wurden oer De Wuttelhaven del oanbelanget, it sil ris wittenskiplik ûndersocht wurde moatte oft alles wat deroer sein is, wol wier is. Ien ding is dúdlik, it boek wie noch net út of der kaam in ein oan 'e kâlde oarloch, dy't fjirtich jier lang hjir it geastlik klimaat bepaald hat. Ek dat ferbân sil wittenskiplik ûndersocht wurde.

Mar sûnder gekheid, ik tink dat wy noch net heal witte hoe grut de feroaringen yn ús tiid binne. Nei't de kommunistyske stien derôf helle is, is de wrâldmienskip in eameldersnêst yn grutte betizing. Yn dy betizing sykje wy maklik in guodkeap item om it minskdom te ferdielen yn superieure en ynferieure eksimplaren. Wysels hearre dan altyd ta de superieuren. En dan binne wy fassist, rassist, terrorist.

Neffens de neomarksist Trinus Riemersma wurdt de hâlding fan in minske foar in grut part bepaald troch syn materiële omstannichheden. It sil wol sa kinne, mar ik tink noch mear troch de machtsstruktuer, dêr't er tafallich yn ferkeart. En wy ferkeare altyd yn in machtsstruktuer.

Ljouwert is in prachtige stêd mei in moaie Grutte Tsjerke. Mar der sit in gat yn. Net allinne yn Ljouwert, yn ús hiele kultuer. Dat gat is makke troch in grutte fijân. Men neamt him nazi, rassist, rjochtsradikaal. Dy fijân fûnen wy yn Hitler-Dútslân. Dy fine wy spitigernôch wer yn Dútslân, dy fine wy rûnom yn Europa, yn Flaanderen, yn Hollân, ek yn Fryslân, tichter by hûs miskien, sels by skoalbern yn 'e earste klasse. Mar de gefaarlikste

[p. 231]

fijân huzet faken yn ús eigen brein. Dat is dat grutske mar bange mantsje, dat it kwea dat him foar syn eagen ôfspilet net sjen wol. Dat is in wichtich tema fan De Wuttelhaven del. Dy fijân kin wolris machtiger wurde no't de tiden sa radikaal feroarje. Ik mien dat myn boek wat bydraacht ta it besef fan dat gefaar. Dêrom benammen bin ik bliid mei dizze priis yn dizze tiid.

Ik betankje Deputearre Liemburg en yn har hiel Fryslân en alle Friezen foar dizze priis. Ik betankje elkenien dy't my dit wurk mooglik makke hat: subsydzjejouwers, de KU, benammen Trinus Riemersma, dy't de hiele saak op skiif set hat en dêrby ynspiraasje krige om in magistrale roman ôf te meitsjen. Ik betankje ek kunden en gesins- en famyljeleden, dy't my de modellen en de ynspiraasje levere ha (je sille fergémy mar in skriuwer ûnder je sibben en kunden ha dy't de hiele kykkast yn 'e etalaazje set!).

Ik woe beslute mei in gedicht út 1973, dêr't it hiele ferhaal al yn besletten leit:

ik dreamde
'k rûn yn 't bûthús fan in hiele grutte pleats
en yn 'e stâlen seach ik dat gjin fee
mar minsken stienen
en as se dûbeld tearden
waarden se mei swipen slein
dea of oerein
dêr wie ek strie mei bonken
dêr't se it fel ôf klúfden

neist my rûn Hitler de Grutboer
potentaat dêr't elkenien foar trille
heechspanning wie de hiele atmosfear
‘dit is myn stamboekfee’ sei er
‘de sterkste sil oerwinne
de rest is dong oer 't lân
't is puer natuer myn soan’

[p. 232]

 

hy seach my oan

 

de gloede fan 'e hel

 

yn syn healtichte katte-eagen

 

wylst ik it mûske wie

 

‘de wittenskip myn soan

 

ien grutte leagen

 

de iennichsten dy't ik fertrou

 

binne myn hûn

 

en de grutte fryske dichter steven de jong’

 

en al it personiel flústere earbiedich

 

myn namme en bûgde djip

 

 

 

mar ik wie bang

 

en it wie bangens wat ik seach rûnom

 

it stamboekfee stie yn 'e stâl te snuven

 

ien wurd ferkeard

 

en ik soe by har stean te kluven

 

 

 

omdôch rôp dêr in karkas om myn namme

 

ik tocht oan frou en bern

 

en joech gjin antwurd

 

wylst ik my djip skamme

 

ik wie foargoed ferlern

 

en pielde ûnhandich mei myn bûseknyft

 

 

 

en doe't dat iepenknipte waard ik wekker

 

mar bin sûnt net mear wis

 

oft it libben no

 

de dream ek is