Trotwaer. Jaargang 24

[p. 223]

Rede fan 'e sjuery fan 'e Gysbert Japicx-priis 1992,
útsprutsen troch Tsjerk Veenstra

De sjueryleden wiene Tineke Steenmeijer, Syts Ypenga en Tsjerk Veenstra

Achte priiswinner, achte frou De Jong, achte bywêzigen.

Lit ik, mei út namme fan de oare leden fan de advyskommisje, Tineke Steenmeijer en Syts Ypenga, begjinne mei jo, Steven Hotse Piter de Jong, fan herte lok te winskjen mei de Gysbert Japicx-priis 1992. Jo frou en bern wolle wy dêr graach yn belûke: sy sille it skeppingsproses fan tichteby meimakke hawwe en dat giet fan ‘au!’

Jo krije net samar in priis, net de Fedde Schurer-priis, net de Piter Jelles-priis, nee, jo krije de Gysbert Japicx-priis. Yn Fryslân de heechste literêre ûnderskieding.

Jo, achte laureaat, ferkearden wol yn in tige lúkse posysje, as hienen jo dat sa útfigeleard, mei't jo yn oanmerking kamen foar wol trije prizen: mei jo boek De Wuttelhaven del debutearren jo as romanskriuwer, jo lieten him yn Ljouwert spylje en jo soargen dat er yn 1989 útkaam, it earste jier fan de nije prizesyklus. Hiel Fryslân like ‘gear te spannen’ om jo de Gysbert Japicx-priis mar ta te krijen, alteast in priis.

Fansels hawwe wy de regleminten der by hân om nei te gean oft it allegear sa wol troch de mesken koe. Yn kêst 2 fan de Regeling foar de prizen, de Fryske literatuer oanbelangjend, stiet dat de Gysbert Japicx-priis takend wurdt ‘foar Fryske literatuer yn alle sjenres, sawol foar in wurk as foar it hiele oeuvre fan in auteur’. Yn kêst 2: ‘ienris yn de trije jier’, yn kêst 4: ‘oan in auteur dy't yn in tiidrek fan trije kalinderjierren it bêste wurk publisearre hat’, yn kêst 5: ‘De priis kin net takend wurde oan ien fan de leden van de advyskommisje’. Ik neam dat lêste hjir mar efkes foar de bywêzige auteurs, dy't faaks plannen hiene yn de iene of oare rjochting.

Der stiet ek noch dat de priis f 4.000, - grut is. In moai bedrach, mar dêr hoege jo it dus net foar te dwaan. Wat moatte jo mei it tredde part fan in Lada en in nij dak op it hûs kinne jo der ek net mei betelje.

Hawar, it giet om de eare!

En it wie en is ús in grutte eare jo, Steven de Jong, de Gysbert Japicx-priis 1992 ta te kennen, alteast dêr it advys ta te jaan en wy binne fereare dat Deputearre Steaten ús

[p. 224]

advys sûnder tûkelteammen oernommen hawwe.

Wy wiene dêr ienriedich yn en hawwe dat sûnder foarbehâld dien, al moatte wy wol opmerke dat wy op jo roman De Wuttelhaven del noch wol wat oan te merken hawwe, mar dat wurdt jo ferjûn: it is jo romandebút.

Yn in tal sessys hawwe wy trije jier Fryske literatuer yn alle sjenres trochwest: proaza, poëzij, berne- en jongereinliteratuer. (Gjin toaniel, dus.) Dat wiene meiïnoar likernôch 120 titels. Al earder is by in gelegenheid as dizze praat oer apels en parren dy't net te fergelykjen wêze soene. Dat is wier en net wier. Men kin jin yntinke dat der sa'n bjusterbaarlik moai berneboek ferskynt, dat in advyskommisje dêr net omhinne wol. Wy woene en koene wol.

Likegoed is it in goed ding dat de berne- en jongereinliteratuer syn eigen priis fan it Simke Kloostermanfûns hat.

Wy moatte earlik sizze dat wy dy 120 titels net allegearre lêzen hawwe. Wy hiene fansels as min ofte mear ‘beropslêzers’ it measte al ûnder eagen hân, mar dochs moasten wy noch fiks oan 'e gong om't wy in aardich rychje ‘moai wurk’ oerhiene.

Auteurs fan proaza en poëzij apart en beide.

Lang om let docht dan bliken dat it spitich is dat der gjin aparte priis foar poëzij is. Wat mear prizen, wat faker feest en dat is goed foar de literatuer. Wat mear ‘spesjale effekten’ by it takennen fan in priis soe ek net ferkeard wêze, lykas dêr binne: nominaasjes, televyzje-útstjoerings, grutte krante-ynterviews, spesjale nûmers fan tydskriften, in literêre jûn mei de priiswinner yn De Koperen Tuin mei de mikrofoans fan De Koperen Tún derby. Om us mei it ek wol yn Boalsert. Yn Ljouwert krije se dochs alles al.

Doe't wy by eintsjebeslút alle trije by De Wuttelhaven del útkamen, wie de fraach oft wy it dêrby litte soene of ek it eardere wurk deryn belûke. Dat lêste hawwe wy dien, sa't bekend wêze mei. Wy sille besykje ús earste en twadde kar hjir te beredenearjen en te motivearjen. Ik neam it mei sin ‘besykje’, om't der op 't lêst ek noch soks oerbliuwt as oanfielen. Dat is it oanfielen fan ‘hjir lês ik in bysûnder boek, dit is oars as

[p. 225]

oars, der bart wat mei my as lêzer, dit lit my net kâld, hjir bliuwe fragen oer, dizze roman is net ‘weardefrij’.

De Wuttelhaven del is in mânske roman fan goed trijehûndert siden mei in ynterne struktuer dy't trochtocht liket, sûnder dat er betocht oerkomt. De knier fan de roman leit neffens ús yn haadstik 13, likernôch yn de midden, dat begjint mei de sin: ‘Der rint in barst troch myn bestean.’

Om foar himsels klearrichheid te krijen oer dy barst, moat Eeltsje de Vries by it begjin begjinne. De Wuttelhaven del is stilstean ‘by de put’ en dy útgrave oan de boaiem ta, wylst it swiere lid der hieltyd wer opglide wol. Oan de boaiem ta, lykwols, sil er leech, dizze ‘Fundgrube’ fan in minskelibben, of, mei in byld ûntliend oan de titel: Eeltsje giet by de woartels fan syn bestean del om út te finen wa't er is en wat er is en wat de betsjutting dêryn is fan al dy oare poppen yn de poppekast dy't syn libben is.

Dêrmei wie de grûnslach lein foar ‘it brede’ fan de roman dêr't wy grutte bewûndering foar hawwe. De skriuwer hie maklik ferdrinke kinnen yn dy put. Dat is net bard en dat is in prestaasje, namstemear omdat wy witte dat de roman fierhinne autobiografysk is. Maklik rint in auteur yn de falkûle fan de anekdoaten út de famyljekronyk.

Boppedat giet it yn dizze roman om en oer it beladen tema fan ‘de foute heit’. Steven de Jong hat in wichtige roman skreaun, omdat er dêroer earlik wêze woe en koe. Hy lit Eeltsje likegoed earlik foar himsels oer wêze, as foar de heit en de lêzer oer. Eeltsje hie faaks in soad sympaty oproppen as er syn heit oer alle boegen ôffallen wie, mar dat hie falske sympaty west. It libben is no ienkear ‘kranksinniger’ (side 125) as de lear. ‘It magysk-realisme is net yn 'e moade, likemin as it fantaïsisme. It komt my op in minne namme te stean as ik hjir trochgean de realiteit te beskriuwen’, sa fernijt Eeltsje ús yn haadstik 11 en: ‘Trinus Riemersma sil wol raar guod spuie as er myn boek besprekke moat.’ Dat is dus tafallen en wat noch mear is: De Wuttelhaven del hat De Reade Bwarre te wrâld brocht en dat is op himsels al hast in Gysbert Japicx-priis wurdich.

It haadtema fan de roman, de groede yn it bestean, de barst, kriget net allinne reliëf troch it ferhaal fan de heit, mar ek troch de ferhalen oer it dichter-skriuwer wêzen en it learaarskip. Dy djipje de groede út en roppe de fraach op fan wat wie der earst. Yn alles wurdt Eeltsje behearske troch de barst, in dualisme foar de wearden fan it bestean oer. Wat is noch wichtich yn dit bestean, op dizze wrâld, dêr't de aardichste minsken de freeslikste dingen dogge. Wêrom triuwt Haaie Eeltsje yn 'e sleat, wêrom sjocht Doede Haaies dy giele stjerren net en wêrom te-

[p. 226]

kenet dy brêgeklasser in heakkenkrús op it boerd? Wat moatte jo jaan foar alle preken, ferklearrings, gedichten, ferhalen, moaie wurden? Gjin stoer. Wat seit Eeltsje it útsicht út syn keamer op it moaiste plakje fan Gytsjerk wei? Gjin stoer! Sa kriget de roman ek in filosofyske line.

Wa wie ús heit? Wa bin ik? Wêr moat Eelstje foar kieze, wêr is er ta feroardiele? ‘Dat Frysk’ doogde net, fûn opa Van Haelen, mar, Poortinga silger sei it al, preökkupaasje is sterker as frije kreativiteit. Mar hokker Frysk bleau der dan noch oer om wat yn te sizzen? In Frysk sûnder ‘dize-nacht-dream-wyn-rein-wetter-beamblêd-fûgelwurden’ (Quatrebras, 9-1).

Wer de fraach: wat wie earst, de groede of it moderne dichterskip? Yn ús advys oan Deputearre Steaten hawwe wy praat fan ‘trochlutsen linen’. Hjir binne se. Yn de gedichten fan Steven de Jong is foargoed de ferbining ferbrutsen mei it romantisearre Fryslân. Wankend stomp (1965), Missing Link (1971) en Salto Mortale (1988). Titels dy't tagelyk in programma en in ferwizing nei de barst ynhâlde.

De dichter makket in salto mortale, in dûbele, want yn de tiid fan asfalt en televyzjes kin er it likemin bankje. Yn it ljocht fan De Wuttelhaven del kriget it dichtwurk en it proaza út De maagd fan Babylon in diminsje mear: it ironisearjende, it relativearjen fan wearden, it ûnderút heljen fan de toer, de skeane en dy fan Babylon, it sit te'n djipste bebakt yn it wêzen fan de skriuwer en Eeltsje hat ús de woartels sjen litten.

Dat dat wurk net altyd wurdearre waard, leit foar de hân. Wat opboud waard, waard tagelyk wer ôfbrutsen en dat bringt de lêzer op 'e doele en kritisy binne ek lêzers. ‘Myn iene ik briek myn oare ôf’ (s. 153), seit Eeltsje mimerjend foar it rút fan syn Gytsjerkster bungalow. Hy beslút himsels wiis te meitsjen ‘dat it libben goed is’ en: ‘Der sit miskien in fers yn. In groede of in lofsang?’ (s. 154) In groede tink', ek al wurde sokke fersen ‘lytse românsen’ neamd.

de ûnbidige kathedraal leit
oan pún foar myn fuotten
de stêd sûnder ein
is net te berinnen
[...]
hoe âld bin ik
dat ik yn de 20e ieu noch
libbe

Jo kinne ek mei in salto yn 'e falkûle fan de anekdoate bedarje. Ek Steven de Jong is dêr net altyd oan ûntkommen, likemin ûntbrekke yn syn roman trivialer stikken dêr't de lêzer him fan ôffreget oft dat op dat plak wol op syn plak is. Docht it ta de saak dat ‘de

[p. 227]

ferneamde arsjitekt Pyt de Vries in hûs tekene, stylfol en fan dizze tiid, mei reade smelle bakstien en djippe foegen?’ No nee, mar dochs meitsje sokke details fan it boek in yntrigearjend gehiel dat jin net maklik loslit en dat is wat in keunstwurk dwaan moat. Net te wjerstean waard ik bygelyks sels twongen om de plattegrûn fan Ljouwert derby te nimmen en de facto op ûndersyk út te gean, de Wuttelhaven del. De sneinske kuier fan de Bernhardus Buma nei de Grutte Tsjerke moat nochris. Ik stel út dy rûte mei in reade tegel yn de ‘Trotwaers’ oan te jaan. Of moat it konfesjoneel griene wurde? Dat de kleur fan dy tegels yn alle gefallen like ûnútwisber wêze mei as de bylden dy't Steven de Jong opropt fan famyljes ûnderweis yn in stêd en yn de tiid. Tsjin it dekôr fan de stêd wurdt in toanielstik yn bedriuwen set: ien spilet yn it no, ien foar, yn en fuort nei de oarloch en ien yn de ‘Ridderseal’ fan Dave Kingma, ‘de brune midsieu fan myn foarâlden’ (românsen s. 13).

Alles kin fan belang wêze foar de rekonstruksje, gjin skroefke of opmerking mei ûntkomme oan Eeltsje syn speurwurk yn it rampgebiet. De lêzer kin meispeure, de rol fan de Van Haelens bygelyks ynterpretearje en dy fan Jildou yn de húshâlding De Vries en yn it wurk fan Doede Haaies, har man. De lêzer kin in parallel ûntdekke yn de relaasje Eeltsje - Bauk, al hie dy relaasje yn it ljocht fan dy fan in generaasje earder noch gâns útdjippe wurde kinnen.

Yntrigearjend en fragen oproppend en oerlittend is ek it ‘keninkryk’ yn de Slotmakkerstrjitte. It is goed dat der fragen oerbliuwe, ien fan de betingsten foar in goed boek. Wy mei ús trijen hiene hiel wat fragen benammen oer dat ‘de realiteit foarbije’ kompleks.

Der sit in ferteltechnyske kant oan en in ynhâldlike. De earste giet it hjir om. De ‘felrealistyske’ roman wurdt oan beide kanten ynpakt yn in ‘magysk-realistysk’ part, de ferbylding fan in kibboetsj yn de Ljouwerter binnenstêd en ‘de verwoesting van de tempel.’ Guon meie dêr min oer, om't se op de ferkearde skonk set wurde, omdat se net witte ‘wat se der mei moatte’.

De skriuwer lykwols hat ús warskôge: in roman is in poppekast. Dat wisten wy fansels al en hy hie der grif ek wat oars mei foar as it mooglik meitsjen fan in kastiel yn de Slotmakkerstrjitte. Foar ús is alles mooglik yn in roman, safier gjin probleem. In oare fraach is dy nei de betsjutting fan de Kingma-enklave.

Foar Eeltsje binne de moetingen en de petearen mei Dave tige wichtich. Hy is de earste dy't syn ‘skuld’ relativearret, dy't him wer lucht jout en alles werombringt ta

[p. 228]

‘minsklike’ proporsjes. Sa hat it kastiel in spegelfunksje. Eeltsje sjocht yn de spegel fan de Joads-Kristlik-Arabyske tradysje, troch Dave Kingma konkretisearre mei sloopmateriaal rûnom wei. Dave Kingma bringt him mei beide fuotten op 'e grûn. Dêr is alles noch net mei sein. It iene gat is it oare net. Yn elts gefal sitte Ljouwert en Eeltsje mei ien gat en dat bliuwt, hoe't Dave Kingma en oaren it ek ‘moai fertelle’ kinne.

In roman is in poppekast. De skriuwer betinkt en bespilet de poppen en makket it dekôr. Eeltsje Watse de Vries ferboude mei fanatisme en beheinde middels in sjoelbak ta poppekast.

Mei datselde fanatisme en mei de beheinde middels fan de taal ferboude Steven Hotse Piter de Jong in stêd en in stikmannich ynwenners yn in beskaat tiidrek ta in roman. In roman dy't ymponearret en ynspirearret, in Gysbert Japicx-priis wurdich!

Hjirmei haw ik it measte noch net sein, ek út namme fan Tineke en Syts.

Tankewol!