Trotwaer. Jaargang 24

[p. 88]

Jakob Tholund
Noardfryske literatuer

Yn 't algemien kin men sizze: Der is noch net lang Noardfryske literatuer - en der is net folle, en wat der is, kin men hast better oantsjutte as in Noardfrysk taaldokumint - en net as literatuer. Sa besjoen, soe men suver hoopje, dat de skiednis fan 'e Noardfryske literatuer no lang om let nochris begjint.

It is nuver, dat it earste gruttere wurk yn it Frysk faaks oant no ta ek it bêste is: de komeedzje fan Jap P. Hansen, Di Gidtshals of di Söl'ring Pid'ersdai. Jap Peter Hansen is yn 1767 te Waasterlun op Söl berne. Hy hat earst op see fearn en hat dêrnei as koster en ek as skoalmaster yn Waasterlun en Kairem oan 't wurk west. Syn komeedzje hat er skreaun tusken 1788 en 1792, it stik is foar 't earst printe yn 1809 yn Flensburg.

De Gidtshals spilet op Pitersdei, de 22ste febrewaris, de grutste feestdei foar de Noardfriezen, foaral op Söl. Haadpersoan is de boer Pider Matsen. Hy is sa deun, dat er syn jonge en syn famke net ienris jild jaan wol om op Pitersdei te dûnsjen. Der falt gâns te laitsjen - en oan 'e ein fan 't stik meie Korneelis en Elen, de bern fan 'e deune boer, dan dochs noch fuort. Grappich wurdt it stik ek troch de taal: In man út Noardjutlân praat in brutsen Sölring, ien brûkt in dialekt fan 'e fêstewâl, in seeman wol syn Frysk mei alderhanne frjemde wurden wat opsnolkje en in frommeske, dat ôfgryslik sûpt, mjukset Sölring, Heechdútsk en ek Leechdútsk hieltyd trochinoar.

Dietrich Hofman hat sjen litten, dat Jap Peter Hansen foar syn komeedzje in soad leard hat fan Ludvig Holberg syn toanielstikken. Lykwols kin men sizze, dat syn wurk in grutte wearde fan himsels hat. It is ek in skoandere spegel fan it libben op Söl yn it ferline.

Op Söl hat letter Erich Johannsen (1862-1938) ek noch gâns toanielstikken skreaun dy't yn syn tiid in soad spile binne. Mar dy ha net de betsjutting dy't de Gidtshals fan J.P. Hansen hat. Faaks is L.C. Peters (1885-1949) fan Feer de iennichste, dy't it mei Oome Peetje ütj Amerika slagge is en meitsje in stik, dat tsjin 'e Gidtshals meunsterje kin. Benammen om syn ferskes, foar in part op wizen fan L.C. Peters sels, is Oome Peetje altyd graach spile, foar 't lêst by it Frysk Kongres yn 1988 yn Öövenem op Feer.

[p. 89]

Ha guon komeedzjes yn it Noardfrysk noch in beskate betsjutting, soks kin men net fan it Noardfryske proaza sizze. ‘Grut proaza’ mist der hielendal. Der is einliks allinnich mar lytsguod, meast grappige teltsjes, anekdoaten. Faaks binne deselden dy't Arfst Jens Arfsten (1812-1899) yn it Fering skreaun en dy't Otto Bremer yn 1896 yn Halle útjûn hat noch it bêst beslein. Mei't der sa'n bytsje goed Noardfrysk proaza is, is de Noardfryske literatuerkriich yn 1989 ek útskreaun foar proaza. De respûns wie goed, en de earste priis wie foar Ellin Nickelsen fan Olersem op Feer foar har koart ferhaal Jonk Bradlep. Ellin Nickelsen hat bewiisd dat men yn it Noardfrysk ek proaza skriuwe kin mei literêre kwaliteiten.

It measte dat yn it Noardfrysk skreaun is, binne fersen, poëzij. Dêrta hearre dan ek benammen al de ferskes dy't op heechtiidsdagen altiten wer songen wurde en dy't in grutte betsjutting ha foar it bewarjen fan in Fryske idintiteit. In soarte fan ‘folksliet’ foar alle Noardfriezen is Gölj - rüdj - ween fan Albrecht Johannsen, in man dy't yn 'e Noardfryske beweging nei de Earste en de Twadde Wrâldoarloch ek in grutte rolle spile hat. De grutste betsjutting as Noardfryske dichter yn 'e 19e ieu hat sûnder mis Moritz Momme Nissen (1822-1902). Syn bondel Den freske Sjemstiin is yn 1868 útkommen. Yn fiif haadstikken bringt dat boek foaral fersen oer it hiele libben. Moritz Nissen - hy wie ek koster en skoalmaster - woe de Fryske taal bewarje as de kearn fan in Frysk libben. Mar in noch gruttere betsjutting as de dichter hat de wurdboekskriuwer Moritz Nissen.

De dichterskroan yn Noardfryslân fertsjinnet grif Jens Mungard fan Söl (1886-1944). Troch syn heit Nann Mungard is Jens yn syn âlderhûs al mei de Fryske beweging yn oanreitsjen kommen. Nann hat ek altyd kontakt socht mei Westfryslân.

Jens Mungard koe mastereftich skriuwe. Hy wurdt yn Noardfryslân en foaral op Söl noch net sa wurdearre, as at er fertsjinnet. Dat hinget ek gear mei syn libben. De nazi's ha him yn in konsintraasjekamp set. Dêr, yn Oranienburg, is er yn 1944 stoarn. Foar Jens Mungard is de eigen idintiteit en de memmetaal wat dat nimmen in minske ûntkrije kin.

In tige aardige bondel fersen is yn 1976 útjûn ûnder de namme Friiskfees. Dêr komt in nije ginneraasje skriuwers yn oan it wurd - mei in hiel nij lûd. Benammen Karen H. Ebert fan Feer, berne yn 1945 te Söleraanj, lit sjen, dat it Frysk ek in rike taal foar poëzij wêze kin. Spitigernôch is Friisk fees it earste en it iennichste boek bleaun yn 'e rige ‘Nordfriesland Literarisch’. Dêrom binne wy tankber dat Trotwaer no in stikmannich Noard-

[p. 90]

fryske fersen en ferhalen publisearret. Faaks wurdt dat foar de Noardfriezen in nij begjin. Want al ha wy yn it ferline noch net folle literatuer fan betsjutting fuortbrocht - wêrom soe dat yn 'e takomst net oars wurde?!

Literatuerlist:

Nils Århammar, ‘Die syltringer Literatur’, yn: Sylt - Geschichte und Gestalt einer Insel. Itzehoe-Voßkate: 1967, s. 220 e.f.

Dietrich Hofmann, ‘Der Sylter Petridag - Eine friesische Komödie aus dem Ende des 18. Jahrhunderts’, yn: Nordfriesisches Jahrbuch, Neue Folge 1, 1965, s. 94 e.f.

Ferdinand Holthausen, ‘Die Nordfriesische Literatur’, yn: Nordfriesland - Heimatbuch für die Kreise Husum und Südtondern. Husum: 1929, s. 397 e.f.