Trotwaer. Jaargang 24

[p. 56]

Liuwe H. Westra
Sofoklesoersettings

Oer: K. Bruinsma, Sofokles. Trije Trageedzjes, Easterein, 1991

De klassyk Grykske toanielstikken binne hast allegear ferlern gongen. Dochs kinne wy ús der noch in knap byld fan foarmje, want der binne ek guon bewarre. In lytse fjirtich trageedzjes en sa'n tweintich komeedzjes hawwe wy noch: stik foar stik toppers. Dêrom is it ek sa spitich dat dizze stikken by it toanielsjend publyk amper bekend binne. Benammen it publyk dat graach nei Frysk toaniel sjocht, krijt syn gerak lang net. In Hollânske oersetting of bewurking fan in Gryksk stik wurdt noch wolris brocht, de earste Fryske moat noch opfierd wurde.

Sadwaande moatte wy wiis wêze mei Bruinsma syn trije stikken fan Sofokles yn it Frysk, dy't net allinnich om te lêzen, mar ek om te spyljen ornearre binne. Mar binne se spylber? De fraach nei de spylberens dûkt faker op as klassike stikken te praat komme. Fansels binne se spylber, want se binne spile en wurdearre yn 'e Aldheid. En dy wurdearring wie echt net allinnich omdat de problemen fan de lju of fan de tiid behannele waarden: it Grykske toaniel is just sterk as it derom giet algemiene, suver ivige problemen dy't mei minske en maatskippij te krijen hawwe te beljochtsjen (trageedzje) of eigentiidske figueren en tastannen te ferwurkjen ta in klucht dy't it no noch goed docht, en dêrby soms ek noch algemiene fragen dúdlik stelt (komeedzje). Mar blykber tinke in protte minsken dat it klassike toaniel oars net as yn in moderne bewurking op 'e planken brocht wurde kin. Faak smyt dat prachtige stikken op, mar it tsjûget net fan in protte betrouwen yn 'e kwaliteiten fan 'e klassike toanielskriuwers. It stiet Bruinsma wer te priizjen dat er trije stikken allinnich oerset, en se sà graach op 'e planken hawwe wol. In resinsint moat dus op syn minst oan twa dingen omtinken jaan: is de oersetting goed slagge, dus: krijt de lêzer/taskôger in goed byld fan wat syn klassike foargongers liezen of seagen, en is it risseltaat in spylber stik?

Foarst dus: jout Bruinsma in goeie werjefte fan syn orizjinelen? Ik wol fral oan 'e hân

[p. 57]

fan it tredde stik fan 'e bondel, Oidipoes yn Kolonos, dêrop yngean. It hiele stik yngeand te besprekken is tefolle, en foar details brûk ik as stekproef trije passaazjes: 258-291 (monolooch), 576-605 (dialooch) en 1044-1058 (koarlyryk).

No, net ien kin Bruinsma der fan betiigje dat er te frij mei de Grykske tekst omsprongen hat. De earste stekproef lit eins gjin flaters, slimme frijheden of makliker meitsjen fan 'e tekst sjen. Yn 270 stiet yn it Frysk net hielendal itselde as yn it Gryksk (‘hoe kwea bin ik fan aard’ yn stee fan ‘hoe soe ik kwea fan aard wêze’), en op in pear plakken is it Frysk wat minder sterk as it Gryksk (263 ‘Wêr is dy help?’ Gr. ‘Wêr is dy help foar my dan?’, 273 ‘Mar no bin ik neatwittend komd’ Gr. ‘Mar no bin ik neatwittend komd dêr't ik komd bin’ (in prachtich eufemisme)). Dêrfoaroer steane moaie werjeften as 258-260 (‘Wat foardiel hawwe ear of swide rom, / as hja fergean yn idele geroften? / Hja sizze dochs, Athen is tige from, en / ...’: prachtich rymeffekt) en 282-283 (‘... moatt jim net de glâns fan 't lokkich / Athene mei ûnhillge died fertsjustrje’: moaie werjefte fan byldspraak).

In stikje dialooch (576-605) smyt it folgjende op. Moaie fynsten yn 576-577 (‘Ik kom om Jo myn suterich persoan / presint te jaan’) en 592 (‘Nee, elke Gryk trompettet dat al om’). Oer it generaal is de oersetting krekt, mar it oersetten fan in stik dialooch út in Grykske trageedzje is altiten dreech. De Griken mochten graach twa sprekkers yn in dialooch om bar in rigel sprekke litte, en dat hie twa neidielen: der sieten ek wol ris minder sterke rigels tusken, mear om op te foljen as út ynhâldlike needsaak skreaun, en der sieten wol ris rigels tusken dy't suver kryptysk wienen, om it gehiel net te ferfelend te meitsjen. Troch dat lêste liket Bruinsma op 'e doele rekke te wêzen yn 586-592:

Thês.	De geunst dy't Jo my freegj is ûnbenullich.
Oid.	Pas lykwols op; dit is gjin lytse kwestje!
Thês.	Tusken my en Jo soannen, miene Jo?
Oid.	Dy wolle my nei Thebe bringe, hear.
Thês.	As Jo 't ek wolle, is 't net moai 't ûntwiken.
Oid.	Mar doet ik 't sels woe, stienen hja 't net ta.
Thês.	Dwaas! Woed' yn tsjinspoed docht alhiel gjin nut.

Oidipoes hat Thêseus it fersyk dien om him te begraven. Thêseus fynt dat net sa'n grutte geunst (586), mar Oidipoes ornearret dat it ‘gjin lytse kwestje’ is (587). Thêseus freget dan oft dy ‘kwestje’ tusken him en de

[p. 58]

soannen fan Oidipoes is (588). Oidipoes syn andert is dan wat swak werjûn, letterlik stiet der fan ‘dy sille my dêrhinne (dat is yndie nei Thebe) twinge’, en dat is krekt dêr't Oidipoes bang fan is en wat Thêseus keare moat: ‘gjin lytse kwestje’. It andert fan Thêseus yn Bruinsma syn oersetting docht dan nuver oan. Eins stiet der: ‘As Jo dat wolle soenen, is it foar Jo ek net moai te ûntwiken.’ Dat ek is wichtich: Thêseus jout fansels ta dat it net moai is dat Oidipoes syn soannen har heit meitwinge wolle, mar wol de saak fan twa kanten besjen: as Oidipoes eins wol nei Thebe ta wol, is it net moai fan him om te dwersbongeljen. En dan seit Oidipoes wer, dat hy it earder wol woe, mar dat hja it doe net lije woenen, dat wol sizze: hy hat in goeie reden om it yn 'e kant te setten. Pas as men dat wit, is ek rigel 592 goed te begripen. Ek yn it Gryksk is dizze passaazje net botte dúdlik, mar yn 'e oersetting is it petear eins net te begripen, en dêrom ek net spylber.

Lytsere puntsjes binne 582 (‘As 'k dea bin en Jo my begroeven hawwe.’), dêr't de klam op 'e wurden ik en Jo dy't it Gryksk hat folslein wei wurdt; 589 en 593, dêr't twaris ‘hear’ brûkt wurdt om in fers fol te meitsjen; 594 (‘Diel t mei’) t stiet der net; 598 (‘Wat is dan wol Jo boppeminsklik lijen?’), dêr't wol better al wêze koe.

As wy dan in stekproef út in lyrysk part nimme (1044-1058), fertsjinnet Bruinsma eins allinnich lof: op knappe wize wurdt yn it Frysk werjûn wat it Gryksk wol moai, mar hiel yngewikkeld seit.

Geane wy op dizze stekproeven ôf, dan set Bruinsma dus oer it generaal dúdlik en goed oer, al slagge dat yn ús stikje dialooch net alhiel. Mar net allinnich wat der stiet, wurdt oersetten. Styl en metrum moatte eins ek mei. De werjefte fan 'e Grykske tragyske styl is yn 'e regel treflik: frijwat plechtich, en dat sûnder yn 't healwize te fallen.

De kar fan 't metrum yn 'e sprutsen stikken is folslein ferantwurde: de fiiffuottige jambe is by ús it gewoane sprekfers by toaniel. Al docht Bruinsma de prachtige metra fan 'e koarlyryk te koart: alle koarparten binne sa wat jambysk werjûn, al of net mei rym. En wat folle slimmer is, it wêzentlike fan 'e Grykske koarlyryk ûntbrekt. In Gryksk koarliet is altyd opboud út twa metrysk folslein gelikense strofen, soms mei ien ôfslutende strofe. Bruinsma hat ek wol werjûn wat yn 'e oersetting strofe en antystrofe binne, mar fan in goeie werjefte kin gjin praat wêze. As der konsekwint rym brûkt wurdt, is it rymskema yn strofe en antystrofe nearne gelyk. Ek metrysk komme strofe en antystrofe net oerien, soms is sels it tal rigels net gelyk. As it ea ta in útfiering op grûn fan dizze oersetting komt, moat dit aspekt ferlern gean, dat mei in bytsje muoite ek beholden wurde kinnen hie.

[p. 59]

Wol it stik lykwols spylber wêze, dan moat it net allinnich goed oerset wêze, mar moat it ek as toanielstik yn it Frysk foldwaan. Op dat mêd binne der noch wol wat oanmerkings te meitsjen op Bruinsma syn oersettings. Yn 't foarste plak falt op, dat Bruinsma wurden as wannear, no, hoe, ensafh. as se in bysin ynliede, altyd sûnder t skriuwt. Faaks as argaisme yn dizze kontekst wol te plak, mar neffens my steurend foar in harkjend publyk. Noch steurender is it gegûchel mei de folchoarder fan 'e wurden yn 'e sin, faaks metri causa, mar net moai. Foarbylden: ‘wurden / wier net ûnnoazel’ (293-294), ‘Bid Jo sa sels’ (488), ‘fertriet / dat lang al leit te sliepen’ (510-511), ‘myn... lyk / dat kâld is dan’ (621-622). Ek apart is Bruinsma syn brûken fan perfoarst yn hjittende of smeekjende kontekst: ‘wegerje... perfoarst har diel net’ (277-278) en ‘toan jim... perfoarst net kwea’ (291). Yn 591 komt ‘doet ik t’ nuver oer: grif metri causa, mar wêrom net it normalere ‘doe(t) 'k it’? Metrysk is Bruinsma hieltyd prachtich op 'e gleed yn 'e koarlieten, mar syn sprekrigels rinne soms net rjocht. Sa út ús stekproef: ‘Ik kom as hillich, from man, dy't de boargers / hjir foardiel bringt’ (287-288). Om't ek yn 'e sprekrigels hieltyd aparte wurdfolchoarder foarkomt, liket it suver as hat de oersetter der muoite mei de fiiffuottige jambe te brûken. Oars soe 'k hast gjin reden witte foar in houten-doar-eftich fers as ‘Mar doest dit diest, hast ien nomd yn betrouwen.’ (1031). Lykwols, it stik stiet ek fol mei prachtige fersrigels as ‘Kom, fuort! wit dat de griper grypt wurdt en dat / it Lot de jager fangt, want wat mei list / en ûnrjocht wûn is, dat bliuwt net bewarre.’ (1025-1027).

Alles meiinoar: Bruinsma syn oersettings binne knap, op plakken prachtich. Mar oer 't generaal net moai genôch, en soms ek te ûndúdlik, om op 'e planken brocht te wurden.