Trotwaer. Jaargang 21

[p. 329]

Sybren Sybrandy
Anne Wadman syn Hollânske romans

By it winnen fan de Gysbert-Japicxpriis krijt de winner fansels fan alle kanten omtinken. Anne Wadman hat yn syn karriêre hiel wat by de ein hân, dat yn de ynterviews en skôgingen kinne jo rju ferskaat oan ûnderwerpen ferwachtsje. De Vestdijk-kenner, de musikus (mei syn pleit foar Paulus Folkertsma yn Boalsert), ek de skriuwer fan Hollânske romans, it binne allegearre kanten fan de persoanlikheid fan de winner fan in oeuvre-priis. Giet it yn in Frysk literêr tydskrift oer de Fryske skriuwer, of allinnich oer syn Frysk wurk? Ik woe der mar gjin prinsipjele kwestje fan meitsje, yn dit Wadman-nûmer kin it yn elts gefal wol lije.

Fan Wadman binne - soms yn eigen oersetting - in stikmennich Fryske romans letter yn it Hollânsk ferskynd. Ik neam De smeerlappen, De feestgangers, Een klein sadistisch trekje (= It rammeljen fan de pels), Kogels voor een labbekak. Dêrnêst binne der twa oarspronklik Hollânske, ntl. De verkrachting (1984) en De terechtstelling (1987). It lêste is ferskynd by Wadman syn 50-jierrich jubileum as skriuwer: hy debutearre yn 1937 as HBS-er yn it Schoolblad voor Friesland, neffens de flaptekst. Beide romans hawwe fansels wol wat mien, mar ik soe net graach de Hollânske romans as in sjenre of soarte apart beskôgje wolle. Wadman seit sels (yn in ynterview mei Jelma Knol, Hjir, 1988, nû.6) dat er gjin reden opjaan kin foar it feit dat in roman yn it Hollânsk of yn it Frysk skreaun wurdt. ‘Ik tink dat it sa is: de earste sin dy't jo skriuwe, bepaalt oft in ferhaal of roman Nederlânsk of Frysk wurdt.’ Foar beide boeken jildt wol dat se yn de Hollânske parse net folle omtinken krigen ha, foarsafier't ik neigien kinnen ha. Fan De verkrachting fûn ik yn de knipsels fan it NBLC allinnich besprekken yn de Leeuwarder Courant (Gerrit Jan Zwier, 4-1-1985), it Nieuwsblad van het Noorden (Anton Brand, 22-2-1985) en fierder in kurieus en wiidweidich stik yn De Standaard (Johan van Iseghem, 21-9-1985). Yn it ynterview mei Wadman yn de Leeuwarder Courant fan 3-11-1989 komt it kommentaar fan Breuker op de seleksjenoarmen dy't yn Fryslân oanlein wurde, te praat. Oer de

[p. 330]

seleksjenoarmen fan de Hollânske kranten is ek wol wat te sizzen, en dat wylst Wadman troch syn Vestdijk-aktiviteiten oars yn it hiele lân bekend is!

De verkrachting

It boek is in foarbyld fan Wadman syn foarkar foar foarmeksperiminten, al giet it yn dit gefal net om sa'n nije foarm. Hy stelt it foar as hat er as skriuwer trije dokuminten ta syn foldwaan krigen, dêr't er mar in roman fan meitsje moast. Hy jout lykwols de dokuminten yn har oarspronklike foarm, net ta ien gehiel ferwurke. It earste en langste, wurdt foarme troch de oantekens fan Victor Noordewier, dy't in ferkrêfter oer it mad kommen is en deade hat en dan in pear dagen ferside bliuwt yn it hûs fan syn kollega-learares Noortje Dijkman. Geandewei rekket er dêrre hyltyd mear mei himsels yn 'e tiis. It twadde dokumint is it brief fan Noortje dy't beskriuwt hoe't se Victor dea fûn hat doe't se thúskaam fan fekânsje en ek hoe't hja sels op reis ferkrêfte is, sawat op itselde stuit as Victor syn die ferrjochte. Noortje stjoert har brief mei Victor syn oantekeningen oan Andrea, in mienskiplike kunde, dy't de beide teksten, mei har eigen miening oer wat der no feitlik bard is, trochjout oan de skriuwer, om der dus in roman fan te meitsjen. De skriuwer jout dan sels yn it fjirde dokumint syn eigen stânpunt.

Trije of fjouwer fisy's op deselde saken: dat jout de skriuwer de kâns in saak fan alle kanten, fanút de ûnderskate persoanen wei, te besjen en oan de lêzer stadichoan in dúdliker byld te jaan fan wat der bard is. It prosedee is net nij: tink mar oan Menuet fan Louis Paul Boon en De hite simmer fan Trinus Riemersma. It opfallende hjir is lykwols dat de betizing geandewei hyltyd grutter wurdt, ynstee fan dat alle stikjes fan de puzzle oan 'e ein moai yn inoar falle. It is ek it knappe fan it boek: ferskillende, tsjinstelde, oplossingen wit de skriuwer as tige plausibel foar te stellen, byg. Victor kin likegoed de ferkrêfter deamakke ha as sels de ferkrêfter wêze, om marris wat ienfâldichs te neamen.

De resinsjes binne wakker ûngelyk. Anton Brand hat benammen argewaasje fan Wadman syn eigen slotwurd, dêr't hy yn reagearret op de drokte oer syn Vestdijk-biografy. Hy neamt it in ‘egotrip’. Fierder hat er krityk op de minne styl, dy't troch it hiele boek te fernimmen wêze soe en op al de smoargens dy't Victor om him hinne ûntstean

[p. 331]

lit en dy't yn myn eagen krekt sa moai lykop rint mei de rotsoai dy't sa stadichoan yn Victor syn holle ûntstiet. Gerrit Jan Zwier hat in soad wurdearring foar it boek. Hy kin wol út 'e fuotten mei de oantekens fan Victor, de ferliezer - sa't hy it skerp formulearret - en mei de mearsinnigens dêryn. Krekt dy stadige, hast ûngemurken op gong kommende ôftakeling fan Victor jout ek de mooglikheden foar de ferskillende ferklearringen fierderop yn it boek.

Van Iseghem set it boek yn it ramt fan it magysk-realisme dêr't de skriuwer neffens syn lêste sin krekt net by hearre wol: ‘Ik zou niet graag bij die club worden ingelijfd, in de heilige ring van Johan Daisne of, wat nog erger is, Hubert Lampo. Maar wie ben ik?’ Tagelyk sjocht er wol dat allinnich de earste twa dielen (Victor, Noortje) in elemint fan magy yn har hawwe. Andrea wol de feiten psychologysk ferklearje en de skriuwer set yn syn slotwurd eins alles op losse skroeven. De lêzer moat it sels mar útsykje. Hy wol net yndield wurde by in streaming en al likemin in dúdlike oplossing jaan. De lêzer kin oan 'e ein wer alle kanten út; de skriuwer lokket him ek mei sin in ein hinne ûnderskate kanten op. Oft De verkrachting no yndied magysk-realistysk is, hinget fansels fan de definysje ôf. ‘Een wezenlijke trek van het magisch-realisme is dat vele toevalligheden uit het leven van elke dag op zijn minst verdacht worden voorgesteld, of dat het moeilijk wordt om daden van mensen te verklaren’, seit Van Iseghem. As dat sa is, kin Wadman der net mear ûnderút en heart er by de klub. Mar dy definysje is wol hiel rom, en ek innerlik tsjinstridich, tinkt my.

De terechtstelling

Dit boek hie ek like goed De verkrachting hjitte kinnen, want it draait om de ferkrêfting fan in ûnderdûkte joadin (Maartje/Esther) troch in mei-ûnderdûker Johan, letter krijt Johan dêr de deastraf foar, nei in proses foar in ‘rjochtbank’ fan leden fan it ferset, dy't him benammen it drigemint fan oanjaan fan Maartje (dat Johan brûkte om har it swijen op te lizzen) swier oanrekkenje. Dêrnêst wurdt Johan fan ferrie fertocht. It grutste part fan it boek wurdt lykwols bestege oan it ûndersyk dat de haadpersoan, Bernard, doe ek ûnderdûkt op deselde pleats, nei fjirtich jier ynstelt nei de eftergrûnen fan it barren. Hy siket lju op dy't der doe mei te krijen hienen, in ‘goede’ kollega-ûnderdûker fan doe, Bert, ien fan de KP, it slachtoffer Maartje/Esther sels, dy't er nei safolle

[p. 332]

De terechtstelling (1987)
Omslach: Thys Wadman

[p. 333]

jier ynienen tafallich op de tv sjocht, in lokale histoarikus dy't it wol sa feilich fynt om net fierder te gean mei syn ûndersyk as 1900. Dat alles is part I. Foarsafier't se wat witte, wolle dizze lju net mear oer it ferline prate. Eftergrûnen wurdt Bernard dus net gewaar, hy moat it dwaan mei syn eigen waarnimming fan en syn fisy op it barren fan doe, dy't er dan yn part II út 'e doeken docht.

Resinsjes fan dit boek binne my net bekend, dat ik jou hjir mar myn eigen miening: it boek hat yn myn eagen ûnderskate sterke punten. Yn it foarste plak is it tema fan de likwidaasje fan ûnderdûkers, mei dat fan de bern fan ‘foute’ âlden, nij en sit it noch wat yn de taboesfear. Doe't Piter Wybenga iepen oer sokke gefallen fan likwidaasje skreau, joech dat dochs wol wat opskuor. Dat makket it ek begryplik dat yn it boek nimmen in mûle iependocht. Ferhaaltechnysk jout dat it effekt, sa't op side 52 ek sein wurdt, dat de ûntknoping of de klimaks hyltyd útsteld wurdt, op in natuerlike wize. De lêzer wurdt hyltyd mear benijd nei wat der doe yn de oarloch wier bard is, hy fielt oan dat der wat ferswijd wurdt dat it deûjocht net ferneare kin. As it dan ien kear oan Part II ta is, komt de lêzer, nei de omgong lâns ynstânsjes en persoanen yn it hjoeddeiske libben, by wize fan kontrast telâne yn it lytse, besletten en ek wol wat benaude wraldsje fan de pleats dêr't de ûnderdûkers gjin kant út kinne. Yn dy sletten wrâld komt dan it barren op gong dat foar de iene ûnderdûker, Johan, nei de dea liedt. De haadpersoan stiet der by en sjocht der nei. Hy is der wol tige by belutsen, mar hâldt dochs ek wer distânsje en observearret de oaren. Sels op it stuit dat er fernimt dat Maartje/Esther - op wa't er ek noch wat fereale is - ferkrêfte wurdt, grypt er net yn. In held is it - lykas wy wol wend binne fan Wadman - dus net. As hy oan Bert syn geheim tabetrout, seit dy dan ek mei rjocht en reden (s. 67): ‘“Jij had iets kunnen doen, hem van haar afschoppen. Waarom heb je dat niet gedaan?” “Ik had er de moed niet toe”, zei ik eerlijk.’

Hoe nuodlik soks ek is, om't beide boeken mar tafallich yn it Hollânsk binne, wol ik dochs in ferliking meitsje tusken De verkrachting en De terechtstelling. It earste foldocht my minder, om't it my - nettsjinsteande it ewig menschliche man-frou tema - tefolle oankomt as in ferhaal om it ferhaal, dêr't ek de foarm fan de dokuminten yn in roman mei foar ferantwurdlik is. By De terechtstelling docht de struktuer minder keunstmjittich oan en it ferhaal is twingender, jo kinne it minder maklik nêst jo dellizze as ‘mar in ferhaal’. Fansels hat ek dit boek

[p. 334]

in bewust keazen opbou: de haadpersoan rint op 't lêst al it hiele earste part om mei yn syn ûnthâld it barren dat wy pas oan 'e ein te lêzen krije. De skriuwer hie dat barren ek fuort oan it begjin fertelle kinnen, logysk neffens de gronology. Ik bin it dus net iens mei de titel (en ynhâld) fan Jelma Knol har ‘De ferliteratuerde romanwrâld fan Anne Wadman’ (Hjir, 1987, nû. 2). Eltse roman is uteraard literatuer en hat in literêre foarm, mar de iene kear is de foarm better slagge as de oare kear. By De verkrachting wurdt fan jo frege te leauwen dat de skriuwer dy trije teksten tastjoerd krigen hat, en dat leau ik al hielendal net, al docht de skriuwer it ús sels te witten yn syn slotwurd, dêr't er it net better mei makket. De skriuwer kreëarret hjir ek safolle mooglikheden foar ynterpretaasje (op himsels knap en oertsjûgjend) dat al dy mooglikheden har úteinlik tsjin har skepper rjochtsje en it ferhaal ûnderstek dogge. Dêrfandinne myn idee fan ‘ferhaal om it ferhaal’, al bliuwt it altyd in ferhaal fan Wadman.