Trotwaer. Jaargang 21

[p. 291]

Sjueryrapport Gysbert-Japicxpriis 1989

Achte priiswinder, achte oanwêzigen,

It is hjoed B-dei, Boalsert-dei. Alteast neffens de man dy't no krapoan tweintich jier lyn mei Abraham fûstke. Hy hie it doe net sa bot op dy B-dagen stean, dy dagen dat Fryske kultuer-pommeranten yn Boalsert gearboskje, Gysbert ta eare. Faaks is dat hjoed net oars, mar hy is der sels, soe men hast sizze, mandélich oan dat hjir no sa'n soad feestgongers sitte. It liket der hast op as hat er it der sels op oanstjoerd. It is krekt as woed er - grif ûnbewust fansels - mei it útbringen fan De frou yn de flesse fjirtich jier nei syn earste roman Fioele en faam sizze, sa kin it earst wol even ta, no is it earst tiid foar in feestje. Al dy f-en fan in Fryske skriuwer en fioelespiler, kin soks wol tafal wêze of soe Wadman dêr in sin by hân hawwe? En wie syn doel dan om fan de B-dei in F-dei te meitsjen?

Nei dizze spekulaasje, no mar wat earnstiger.

De karkommisje foar de Gysbert-Japicxpriis-nije-styl hat it der net makliker op krigen, no't net mear sjoen wurde moat nei allinnich it proaza of allinnich de poëzij fan fjouwer jier literêre produksje yn Fryslân. Sûnt de nije regeling fan 1984 wurdt fan de sjueryleden ferwachte dat hja út al it literêr wurk fan trije jier it bêste kieze. Dus moatte hja in oardiel ha: net allinne oer òf poëzij òf proaza, mar oer proaza èn poëzij en, boppedat, oer alle oare literêre sjenres - lykas essays, berneboeken en toaniel.

No sit it probleem net salyk yn de mannichte oan publikaasjes, want Fryslân is Fryslân en de produksje fan literêr wurk kin, as men dêr deis tsien minuten oan besteget, maklik byhâlden wurde. Alteast as men dy oare twafâldige Gysbertlaureaat, Jan Wybenga, leauwe mei. De oast sit yn de ûngelyksoartigens fan it te hifkjen wurk. Fersebondels moatte nêst berneboeken lein wurde, romans nêst essays en gean sa mar fierder. Neffens ús is dat net goed mooglik. Dy ûnmooglikheid om apels mei parren te ferlykjen laat derta dat in advyskommisje foar dizze priis net allinnich sjocht nei de kwaliteiten fan de ôfsûnderlik ferskynde literêre publikaasjes, mar yn har oardiel ek de fertsjinsten fan

[p. 292]

in skriuwer yn it algemien of op in beskaat literêr mêd belûkt.

Dat de Gysbert-Japicxpriis sa - hast ûngemurkenwei - in oeuvrepriis wurdt, is op himsels miskien sa slim net. Mar dat kin fansels wol fan dy gefolgen wêze dat ôfsûnderlik publisearre literêr wurk wat earbetoan oangiet op dizze manier oan 'e krapperein komt.

Fertocht op dat gefaar, dat wy hjirby graach eksplisyt nearae wolle, binne wy dochs ienriedich ta it beslút kommen om der by de Provinsje op oan te stean Anne Wadman de Gysbert-Japicxpriis 1989 ta te kennen foar al syn Fryske romans.

Earlik sein hiene wy der net sa gau op sind dat Anne Wadman oant no ta foar syn ferheljend proaza noch nea de priis krigen hie. Wy hiene dat eins oars ferwachte. Ommers, Wadman is yn alle gefallen by hast elke Fries, mar nammers ek by party net-Friezen, bekend as foaroansteand Frysk skriuwer.

Wol waard Wadman 37 jier lyn, op ditselde plak, eare as kritikus. De man, dy't doe útmakke waard foar de boal fan de Fryske literatuer en dy't himsels ris de skoarstienreager yn it foarjier neamd hie, krige doe de Gysbert-Japicxpriis foar de yn Kritysk konfoai (1951) samle skôgings.

Earder al, yn 1950, doe't Ype Poortinga de priis krige, wie troch de sjuery fan doe oan Deputearre Steaten it fersyk dien om Wadman foar syn novelle Reedridder (1949) mei eare te neamen. Deputearre Steaten koene lykwols net op dat fersyk yngean om't it statutêr gong om ien priis en om't, mei it each op mooglike konsekwinsjes foar folgjende advyskommisjes, net oergien wurde koe ta it ynstellen fan it ynstitút ‘eervolle vermeldingen’ (Leeuwarder Courant, 24 X 1950).

Ta ferklearring wêrom't Wadman yn al dy jierren dêrnei foar ien of mear fan syn romans oant no ta de priis noch net krigen hat, sil grif op gâns faktoaren wiisd wurde kinne dy't mei de kwaliteit fan dat wurk net it measte út te stean hawwe. Dy faktoaren kinne wy hjir gewurde litte. Us giet it no om de kwaliteit en de wearde fan Wadman syn romans. Dêrby ûntkomt men der net oan ek wat te sizzen oer de hâlding fan Wadman foar Fryske literatuer oer. In hâlding dy't neffens ús alles te krijen hat mei it ûntstean en it karakter fan syn wurk.

Ut Wadman syn wurk sprekt gauris de hâlding fan in skriuwer dy't tsjin himsels liket te stean. In skriuwer dy't as Fries wol Frysk skriuwe

[p. 293]

As in lyts baeske (1973)
Omslach: Ineke ten Cate

[p. 294]

moat en as yntellektueel de plicht fielt om op te kommen tsjin wat er beskriuwt as ‘rintnierspoëzij’ en ‘winkelmansproaza’ (De Tsjerne, 1946, s. 64). Tsjin wil en tank ‘fan 't folts in bern, [wêze] / Gjin lid dat ek betankje kin’, sa't Obe Postma dat sei (Samle fersen, s. 217).

Al yn it earst publisearre letterkundige produkt fan Wadman komt de ûnûntwynbere plicht dy't it Friezendom him stelt ta utering. Dêr giet it noch om sokssawat ienfâldichs as it iten fan sûpenbrij en wurdt de oerwinning fierd mei de wurden: ‘It wier in toer, dat siz ik jimm' / Mar... 't is nei binnen gien’ (It Forbân, 1935, s. 54).

Suver wat grutsk hat Marten Scholten, de earste konservator fan it FLMD, op in kladsje oantekene dat Anne Wadman dat sûpenbrij-iten yn it Skylger Forbânskamp leard hat, krekt as wie sa oan de eask foldien om derby te hearren.

Yn it gefal fan Wadman hat dat derby-hearren, sa't it liket, wat fan in haat-leafde ferhâlding, in ferhâlding dy't literêr sjoen hiel fruchtber west hat. Oan 'e iene kant wol er folle leaver de bûtensteander wêze, mar oan 'e oare kant kin er it as Fries net litte om de Friezen it mannewaar op te sizzen.

As in didaktikus hast, hat Wadman syn kollega-Friezen sjen litten dat der boereromans binne en boereromans en dat der neist dat soarte ek noch oare romans binne. Hy liket him as ien fan de earsten yn it neioarlochske Fryske skriuwerswrâldsje te realisearjen dat de feroare wrâld om in oare literatuer freget. Wadman wit wat der yn de wrâld, en benammen ek de literêre wrâld, omhear giet en lit dat ek skine.

Hy die dat op sa'n manier dat ek minsken bûten de provinsjegrinzen omtinken joegen oan Frysktalige literatuer. Underwerpen út de taboesfear gyng er dêr net by út 'e wei. Romans as De smearlappen (1963) en As in lyts baeske (1973) binne dêr bekende foarbylden fan.

Ek wat de foarm oangiet, hat Wadman sjen litten dat er wat oandoart. Sa hat er bygelyks yn Tinke oan âlde tiden (1985) in toanielstik ynboud. In fariaasje dy't dy roman in tige libben karakter jout.

It perspektyf dêr't Wadman syn romans út wei skreaun binne, is hast nea auktoriaal. Yn in artikel yn Trotwaer (1986, s. 98-117) komt er sels ta de konklúzje dat de ik-foarm en it personale perspektyf him it bêste lizze:

[p. 295]

It is net ûnmooglik dat dit te meitsjen hat mei in yntroverte ynslach: it type skriuwer dat him graach (technysk, mar soms ek psychologysk en yn in inkeld gefal sels autobiografysk) oan de haadpersoan identifisearret. Miskien better oarsom: it type dat in haadpersoan graach mei himsels identifisearret.

De haadpersoanen yn Wadman syn romans binne gauris ferliezers, schlemilige, artistyk oanleine yntellektuelen en bûtensteanders. Skerp wit er syn haadrolspylders út te tekenjen. Syn ynlibjen fernimt men oan de taal dy't se brûke. Yn Yn Adams harnas (1982) lit er de advokaat Beck jr. sa formulearje dat der net in triedsje los sit en yn De frou yn 'e flesse (1988) skriuwe en prate sawol de froulike as de manlike haadpersoan op de wat selsbehaachlike ferhege toan fan lju dy't ta de yntelligentsia hearre. Sok oanpassen fan de taal oan de persoanen fereasket in grutte taalfeardigens fan de skriuwer, mar wurdt - sa't oan de krityk op Yn Adams harnas bliken dien hat - troch de lêzers net altyd like bot wurdearre.

Faaks fanwegen de identifikaasje mei syn haadpersoanen is de toan yn Wadman syn romans net sûnder selsspot. In beskaat relativearrings-fermogen kin him net ûntsein wurde. Sa skriuwt er yn De frou yn 'e flesse dat it tiid wurdt dat der wat fris bloed yn de Fryske skriuwerij komt ‘dêr't sokke âlde lullen as Van der Velde en Wadman noch altyd foar master opslane’ (s. 187). Wy moatte fansels betinke dat it fiksje is wat Wadman hjir skriuwt. Mar wêr leit hjir de grins tusken fiksje en werklikheid?

Yn syn romans hat Wadman net allinne oantoand dat er wat oandoart, mar ek dat er wat oankin. Syn romans binne meast skreaun mei de gong deryn en hawwe in boeiende ôfwikseling fan woede, fertriet, humor, sarkasme en irony, en dy krekt dosearre. Sawol ynhâldlik as ek wat de foarm oanbelanget, hat Wadman mei syn romans de Fryske literatuer mear as in bytsje ferrike.

Dêr binne wy him tankber foar en dêr hat er ek dizze twadde kear de priis foar fertsjinne.

Mei út namme fan de oare sjueryleden, Liesbeth Brouwer, Klaes Dykstra, Tiny Mulder en Jan Popkema, haw ik it hjirmei sein.

Tankewol!

Foar de advyskommisje foar de Gysbert-Japicxpriis 1989, Jelle Krol