Trotwaer. Jaargang 21

[p. 277]

Jabik Veenbaas
In wjirm mei harsens en murch

Oer: Harmen Wind, In wjirm mei in izeren rêchbonke
Koperative Utjowerij, Boalsert 1989.

It is neat gjin wûnder dat Harmen Wind syn twadde Fryske dichtbondel foarôfgean lit troch in motto út it âldtestamintyske bibelboek Preker (Wind tsjut him oan mei syn Hebrieuske namme, Qohelet). It boek Preker ommers wurdt behearske troch it besef fan de fergonklikheid, it betreklike, de ‘idelheid’ fan it minskebestean, en datselde besef nimt yn it dichtwurk fan Wind in foarnaam plak yn. Hoe feninich, sinysk hast, uteret him dat net yn 'e titel fan syn nije samling: In wjirm mei in izeren rêchbonke, naam út it fers ‘Fisker’. Fisker en wjirm ûntrinne elkoar neat, neffens dat fers. Wy lêze foar ‘fisker’ ‘minske’, en dus foar ‘wjirm’ ek, en foar ús riist de lytse minske op, dy't fêstraamd is oan de dea as in wjirmke oan de heak.

De remeedzje fan Ekklesiastes, ‘Freezje God en hâld syn geboaden’, is Wind sines net. Hy dielt mei de wize Joad it besef dat it libben neat mei neat en jachtmeitsjen op 'e wyn is, mar fierder moat er him sels rêde. As dichter fjochtet er mei syn keunst tsjin it fergean. ‘Keunst begjint by it besef / dat wat ferweecht ferdwine sil’, seit er yn it fers ‘Lascaux I’. De keunst, it fers, wol de dea beswarre en it libben bewarje.

Yn it earste skift fan de bondel, Ut 'e hichte, wijt de dichter it fers oan mominten fan lok en leafde, oan hichtepunten. Mei syn wurden hoedet er de bân tusken de leafsten, dy't brekke moat: ‘... hjir docht it skruten gelok... / yn de mislearring pas fertuten: / as ik it oan de wurden jûn / ha...’ Hy lústeret tsjin syn leafste: ‘... ferweech dy net’, want alles wat ferweecht giet dea. Sa is it ek mei it gidsfamke dat tekst en útlis jout by de tekeningen yn 'e prehistoaryske grotten fan it Frânske plakje Lascaux; as se ferweecht is de magy oer, set it fergean yn: ‘Oant in rodzige efterhân / skoddet ûnder har stêflantearne / en bûten, wêr't wy wer fergeane...’ Uteinlik is it fêsthâlden fan de tiid yllúzje, arrogânsje; dêrom ek dy namme: Ut 'e hichte.

Yn it twadde skift, Op 'e flakte, aardich yllustrearre troch Pieter Krijthe, dy't ek it geve en sobere omslach fan 'e bondel makke hat, be-

[p. 278]

skriuwt Wind allerearst it soldatelibben yn 'e fjochtgroppen. It is wol te begripen dat er him oanlutsen fielt troch de bylden - de metafoar, soene jo sizze kinne - fan it slachfjild. Nearne liket it libben betrekliker en sinleazer as yn 'e fjochtgroppe; en yn gjinien stride libben en dea fûlder om de hearskippij as yn ‘De lêste man’, de man dy't as iennige de slach oerlibbet: ‘Tink mar wurden’, lit Wind him sizze; ‘aanst is alles fergetten’ - earne is de dichter ommers sels ek in soarte fan lêste man: hy is dejinge dy't de libbensstriid sjocht, bewust sjocht, dêrfan tsjûget. En ek de lêste man ûntkomt net oan de dea; dan is de striid foarby, tagelyk al hast fergetten (‘Foar pine gjin ûnthâld mear’), de soldaten binne fergien, it nije libben set ûnfersteurber yn, ûnferskillich foar it ferline, dat noch yn lietsjes opdûkt: ‘Karel twee / sprong over de zee’, en op papier ‘fine berjochten fredich rêst’; yn de annalen, de argiven - it dichtsjen - wurdt de striid effene, fredich dellein; ‘de grûn is sljochte’.

Yn it tredde skift, Yn 'e djipte, klinke de dûnkerste toanen fan de bondel op: hjir ûntbrekt de útwei eins folslein: ‘swart is de djipte dêr't er leit.’ De dichter neamt himsels in ‘iendeismichje’, ‘lyts man’. Wind giselet de lêzer mei flymskerpe bylden, hy struit sâlt yn eigen wûnen: ‘It wikeltsje ferhinget him / boppe syn eigen nêst’, ‘Yn stikeltrie hat er syn hoop wer fûn: in kroandeade hazze’. It fers ‘Ferfolling’, dêr't er de bondel mei beslút, sprekt dan ek allinne mar oer de machteleazens en de stjerlikens fan de dichter: ‘Ta swijen komt / de dichter wurd foar wurd’. Mei it izige, triviale slotsintsje: ‘It hat noch justjes ferzen’, fettet er de betsjutting fan syn dichterskip spottend gear.

Wind hat foar syn earste fersebondel Ut ein de Fedde-Schurerpriis krigen en dêrneist gâns wurdearring fan de krityk. Mei In wjirm mei in izeren rêchbonke hat er syn debút weardich ferfolge, tinkt my; deselde tematyk is hjir mei gruttere ferdjipping en mei twingender en bitender metafoaren útwurke. Syn wurdboarterij is mar komselden flau of guodkeap, meastal puntich en yn 'e roas (‘litst my skraal sile op dyn stim’!), de ferstechnyk tsjinnet de ynhâld ornaris natuerlik en ûnforsearre. Wind is in dichter mei in sterk rasjonele kant, in dichter fan it type Vestdijk; hy tinkt nei, jout syn fielen faak wer yn in ferstanlik ramt. Dêr skûlet miskien ek in gefaar yn; it gefoel kin ûndersnije, it wurdboartsjen ta rebus wurde. Yn in sin as: ‘sa wiid wei wie har wurden’ is dat neffens my faaks it gefal. Mar soks komt him hast nea oer; it lykwicht tusken hert en holle is yn in soad gefallen perfekt.

[p. 279]

Wind publisearret sawol yn it Hollânsk as yn it Frysk. No hat er sels ris sein dat er it Frysk ‘mear gefoelsmjittich’ brûkt as it Hollânsk. Dy útspraak joech my oanlieding om de rige It fjild fan eare, dy't as Het veld van eer ek yn it Hollânsk ferskynd is, ris neist de Hollânske ferzje te lizzen. En doe't ik dat die, foel it my op dat dy lêste ferzje yndie mear ôfstân befettet, mear byklanken fan sinisme, wylst yn it Frysk gefoel en sfeartekening dúdliker boppedriuwe. As foarbyld - en myn foarbyld is wat ekstreem, want meastal is it ferskil net sa grut - sitearje ik it lêste kûplet fan 'e rige yn beide talen:

It Frysk:

(Op it lêst...)

fine berjochten fredich rêst
yn âld papier. De grûn is sljochte.
Under it asfalt leit it nêst.

It Hollânsk:

Gezichtsveld in de tijd geflest:
De achtergrond, de stroom, de brug,
bij nader inzien palimpsest.

Yn de Hollânske fariant jouwe de wurden ‘bij nader inzien’ allinne al in abstrahearring oan, in tinkproses. Ek mei it wurd ‘palimpsest’, dat eins reagearret op it efkes earder neamde ‘pictogram’ jout Wind him fierder fan it barren ôf as mei it Fryske ‘âld papier’, dat jo om sa te sizzen de rook fan it fergean ta de noasters ynglydzje lit. En lis it dûbele, rasjonele ‘geflest’ ris neist ‘fredich rêst’, twa wurden dy't, oanfolle en fersterke mei ‘sljochte’ en ‘nêst’, in sêfte tekken fan frede en fersoening oer it Fryske slotkûplet lûke.

It moat dus sa wêze dat it lykwicht tusken ferstân en gefoel, dêr't ik it niis oer hân ha, yn Wind syn Hollânske fersen mear it swiertepunt fynt by it ferstân, wylst yn syn Frysk wurk de gefoelsdiminsje sterker sprekt. Namste opfallender is it dat - alteast yn dizze rige - dat lykwicht yn gjin fan beide talen fersteurd wurdt. Wind is werklik in twatalich talint, en yn syn Fryske wurk fine wy yndie net te min murch, mar lokkigernôch ek mear as genôch harsens.