Trotwaer. Jaargang 21

[p. 273]

Lykele Jansma
Nochris de oade oan Diana

‘Is dy buyk Jol wyn,
So spraeck dy mule Latyn.’
(Reyner Bogerman, 16de ieu).

It wat lakonike stik fan professor Buma oer de Catullus-oersettingen (Trotwaer 1989-3, s. 118-120) hat my oan it tinken set. Hy hat gelyk, der kin wol wat mear fan makke wurde. Latyn is in ferheven en muzikale taal dy't yn it net minder ferheven Frysk trochklinke moat yn rym en ritme. Sa brûkte komponist Stravinsky Latynske teksten as er in stik makke dat mear as de taal fan aldendei ferge. Hy koe gjin Frysk, oars hie er dat, sjoen de sangerige klank fan ús taal, miskien wol foar kar nommen. Yn klankryk en krekt Frysk moatte ek de fersen fan in firtuoas dichter as Catullus oerset wurde.

Ik ha trouwens noch wol wat mear beswieren as Buma tsjin de oersettingen fan de oade oan Diana lykas dy yn de bondel en Trotwaer ôfprinte binne. My tinkt de oersetters ha yn earste ynstânsje te min rekken hâlden mei de Romeinske kultuer en de symbolyk fan Catullus syn Latyn. Dêrtroch komme der ek in stikmannich misferstannen yn de oersettingen foar. Buma, bygelyks, fertaalt de ‘puella et pueri integri’ as ‘frijfeinten en frijfammen’. Moai fûn, mar Catullus soe raar opsjen as er dat lies. By my yn it doarp wenje in pear frijfammen dy't al aardich nei de fiifentritith rinne. Yn elts gefal sjonge sy net mear it lofliet fan Diana en ‘integer’ ho mar. It komt ek in bytsje stiif oer. Hoe dan ek, fan de fertaling fan Buma is fierwei it grutste part korrekt, mar ik mis de muzyk yn syn fers. ‘Canamus’ (rigel 4), sjong mar ta, soe ik sizze wolle, as men Latyn oerset.

Wat Sybe Sybesrna oanbelanget, hy hat syn klassike pet miskien wat op ien ear hân. Ik ha doedestiids as útjouwer gjin kommentaar jûn op de oersettings, om't de auteurs it sels mar witte moasten. Fansels ha 'k wolris hjir en dêr even preaun. Wêr't Sybesma wol goed mei op 'e hichte wie, is it krityske apparaat by Catullus syn gedichten. Fan de

[p. 274]

brûkbere manuskripten binne der ferskillende lêzingen. Sybesma syn kennis yn dit stik fan saken hat him nei alle gedachten wat op 'e doele brocht. In klassikus moat ek sjen litte dat er it wat better wit as de leek. Dêrfandinne faaks dy brike fynsten as it wat te letterlike ‘bastertljocht’, ‘keine’, ‘moannelikse omgong’, ‘itige wielde’ en mear fan ditsoarte fan steapelwolken dêr't dizze ienfâldige Donkerbroekster doarpsjonge gjin byt op krije kin.

Alle geleardheid draacht lykwols net by ta de helderens fan de oersetting. Ek hjir bin ik it mei Buma iens. In fertaling moat ‘klankklear’ (al soe men der in nij wurd foar útfine moatte) en dúdlik op papier stean. De lêzer dy't gjin Latyn ken, moat men net misledigje. In oersetting moat foar himsels sprekke. Op side 114 fan Trotwaer, 1989-3 stiet bygelyks in fertaling dy't gewoanwei net troch de mesken kin. Keunstwurden as ‘trijesprongmasteresse’ ha neat te betsjutten, se litte wol sjen dat de oersetter flechtich it boekje oer de Romeinske mytology rieplachte hat. As de earme Catullus lêze soe wat fertalers der bytiden fan makke ha, soe er it wurdboek der by ha moatte om nei te gean wat er oarspronklik sels dichte hie, sa tsjuster binne guon fersen. De measte oersetters jouwe ek net folle bliken fan kennis fan de Romeinske symbolyk.

Catullus wie nammentlik in Romein, foar dyjinge dy't it noch net wist. As er de goadin Trivia oanhellet, hat er perfoarst net dy ferfelende ‘trijesprongmasteresse’ foar eagen, mar de goadinne fan it magyske trijetal, ferskinend yn trijefâld, op trijesprongen yn trijegestalten, dy't mei har tsjoenende krêft de moanne de trije gesichten jout. Trivia kin men it bêste fertale as goadinne fan it trijefâld. Op dy wize bringt men wat oer fan wat men sa'n twatûzen jier lyn fielde by it útsprekken fan de namme fan dizze tsjustere tsjoenster. ‘Bastertljocht’ (‘nothus’ hjir as substantyf fertaald) klinkt moai, mar is net goed, de dichter bedoelt hjir, presys as Buma delset hat, liend ljocht. Hy leit in symboalysk ferbân mei de hear fan it ljocht Jupiter, dêr't Luna har libbensljocht fan lient. Dizze symbolyk fan ljocht en libben klinkt it hiele gedicht troch en is yn de Latynske kultuer sa fanselssprekkend dat dy sels yn lettere Marijelieten noch oan te treffen is. Bygelyks yn it folgjende carmen fan de mystikus Bernard fan Clairvaux:

[p. 275]

 

Ex te virgo virginum,

 

Lucet lumen luminum,

 

In salutem hominum.

 

Celi paris dominum,

 

Lux in tenebris oritur.

 

Lux quae non extinguitur.

 

Nee eclipsum patitur

De klassike Catullus wie benammen in grutmaster yn it lizzen fan symboalyske ferbannen. De gong fan de moannen slacht op it moannejier. De Romeinen tan dy tiid berekkenen doe noch krekt it jier nei de omgong fan de moannen. Ik ha sa it gefoel dat de measten dêr mar in slach nei slein hawwe. Dat de moanne it jier al mjittend trochreizige, lykas Sybesma delsette, is te moai om wier te wêzen. Ek mei de lêste fertaling fan Jan Wybenga op side 112, nei de opmerkings fan Pouwels, ha ik muoite. Wybenga brûkt dêr wurden dy't neat mei de kearn fan de tekst fan dwaan ha lykas: ‘dus’, ‘reine’, ‘frijút’, ‘tsjuster’, ‘lûd’, ‘feale’, ‘troppest’, ‘rike’, ‘stipe’ en ‘frij’. Hoewol't der noch wol mear fan ditsoarte opmerkings te meitsjen binne, woe ik beslute mei te sizzen Jou by in fertaling fan in gedicht as dit yn elk gefal in priuwke mei fan wat de dichter yn wurden fetsje woe. Wês dêrom net te bang foar in bytsje ynterpretaasje en soargje dat it net te geleard en te tsjuster wurdt. Neffens my mei bygelyks just wol it wurd ‘prope’ fertaald wurde as ‘skaad’ (by de olivebeam). De dichter hat dat as kenner fan de mytology wis sa sjoen. Mei ‘frugibus’ hat er lykwols net allinne ‘nôt’ foar eagen hân, mar fjildfruchten yn it algemien. Dat is neffens it Latynske idioom korrekt, sjoch mar by Plinius. Rutgers van der Loeff, troch Buma oanhelle, hat yn syn Nederlânske fertaling dat sa dichterlik delset, mar wie it wol sa bedoeld? Nôt hat benammen te meitsjen mei Ceres. It wurd ‘opus’ yn de lêste rigel ha de measte fertalers net goed werjûn. Sybesma hie it wol witte kind. Syn kollega, Nel Steehouwer, koe him mei har dissertaasje hjiroer sa út 'e dream helpe. Ta beslút doch ik in goai nei Catullus syn Carmen 34:

Yn Diana's hoede binn' wy,
Kammen en feinten yn 'e fleur.
Sjong dochs ta Diana's eare,
Feinten en fammen yn fleur.
O, Leto's bern, krêftige leat,
Fan Jupiter, hear fan it ljocht.

[p. 276]

 

Op Delos by d' olivebeam,

 

Troch dyn mem op ierde brocht.

 

Bliuw masteres oer de bergen,

 

Oer útrinnend blêdte en beam.

 

Oer ferburgene ravinen,

 

De wetterklang fan de stream.

 

Bertefleagen bringst Lucina,

 

As Iuno helpst swiere fammen,

 

Trijetalsmacht bist Trivia,

 

Skynljocht Luna benammen.

 

Mjit mei de gong fan de moanne,

 

Goadinne, 't bestek fan it jier.

 

Datst loegest de boereskuorren,

 

Fol fjildfruchten, rynsk en tier.

 

Bliuw mei dyn hillige nammen,

 

By Romulus' folk, is ús bea.

 

Strui op âldbewende wize,

 

Dyn segeningen oer 't gea.