Trotwaer. Jaargang 21

[p. 197]

Sybren Sybrandy
In jûn hynder

Oer: Eppie Dam, De tomaat,
Grou, It Fryske Boek 1989.
(Boekewikegeskink; nû. 1)

De Stichting It Fryske Boek hat fan de Provinsje (mei in haadletter, want dêr komt it jild wei) te hâlden krigen dat der mear, it hiele jier troch, aktiviteiten ûndernommen wurde moasten, ynstee fan alles op te setten by de Sutelaksje. Dêrfandinne no ek aktiviteiten yn de nasjonale boekewike yn maart. De organisaasjes dêr't de C.P.N.B. op driuwt binne ek nasjonale organisaasjes dy't leden it hiele lân oer hawwe. Dit oansluten by de nasjonale boekewike hat foar dat maklik profyt lutsen wurden kin fan al de publisiteit dy't der dan dochs al is foar lêzen en foar it boek. Neffens guon boekhannels is dy kombinaasje lykwols wer net sa geunstich, want yn dizze wike ferkringe har al safolle útjouwers mei har skriuwers yn de advertinsjes en de etalaazjes, dat der eins gjin romte oer is foar mear gadingmakkers. No foel dat dit jier o sa ta mei dy nije Fryske boeken yn maart, want allinnich de Koperative Utjowerij kaam op it nipperke mei trije nije boeken. Fierder wiene der sûnt de Sutelaksje fan it jier dêrfoar suver gjin boeken ferskynd, dat de trouwe keapers fan Fryske boeken sille amper witten ha hokker boek at se oantuge moasten om De tomaat by kado te krijen. Dat is dochs it echte fan in boekewikegeskink: jo wolle it kado ha, ek al sille jo der by need in boek dat jo al hawwe, om keapje moatte.

Yn ditsoarte saken wreekt him it fêste patroan fan de Fryske útjouwerij; twa kear yn it jier kinne der oanfragen yntsjinne wurde foar de oer in healjier plande boeken. Yn dat healjier moatte de boeken dan ek útkomme, net earder en net letter. Sa komme yn it twadde healjier fan 1989 de foar ien jannewaris 1989 oanfrege boeken út. De measte boeken ferskine mei subsydzje, útsein in hiel inkele roman en wat dichtbondels. Mar de grutste ynfloed hat dochs de Sutelaksje om't sawol de útjouwers as de Stichting It Fryske Boek der better fan wurde. Der is reklame hûs oan hûs en oare publisiteit. Om dêr safolle mooglik fan mei te nimmen moatte jo de boeken fan it earste healjier net al te betiid, dus sa ticht mooglik by de Sutelaksje, (mar fansels ek wer net

[p. 198]

yn de fakânsjetiid), útkomme litte, en de boeken fan it twadde betiid, op 'e tiid foar de aksje.

Sa ferskine der dan uteraard ek moannen lang gjin Fryske boeken. Dat makket, benammen foar de kranten, dy't der nei stribje om de útkommen boeken flot te besprekken, dat it yn meagere tiden gauris in toer is om de foar Fryske literatuer ornearre romte te foljen. As wy as tydskrift it besprekken as ús haadtaak sjen soene, hienen wy oan twa kear yn it jier in nûmer fol boekbesprekken genôch. Mar wy ha noch folle mear taken, dat wy komme faker út, en wy fersnobje ús steapel te besprekken boeken ek net te gau, en ek net altyd yn de goede folchoarder. De Fryske skriuwers binne dus soms op 't ûnferwachtst oan bar om op it harspit.

Troch in nije subsydzjeregeling, dy't der no komme moat, kin de ferdieling oer en planning foar de twa parten fan it jier faaks ferfalle, mar it allesoerhearskjende fan de Sutelaksje bliuwt, en dêrtroch it feit dat der yn oare tiden fan it jier gauris net folle oars is om propaganda foar te meitsjen as foar it Fryske boek yn abstrakto. Of It Fryske Boek moat yn eigen fleis snije en de Sutelaksje minder sintraal meitsje, dus foar in part ôfbrekke. By dit alles komt dan noch dat der minder subsydzje komt foar boeken, en mear jild foar propaganda (mear propaganda foar minder boeken, dus), dat de problematyk wurdt allinnich noch mar swierder. De Provinsje rekkenet der wol op dat de útjouwers mear risiko nimme, en foar minder subsydzje dochs likefolle boeken útjaan sille as earder, mar de útjouwers kinne min twongen wurde om risiko te nimmen. Ja, jo kinne se in subsydzje jaan om risiko te nimmen, mar dat wie no krekt net de bedoeling. Undernimmers - lykas útjouwers - ûndernimme allinnich as se tinke gjin of net al te folle risiko te rinnen. Dat hoe't dat aanst moat...

Foar it momint hawwe wy dit boekje, yn alle opsichten in moai boekje, mei troch de foarmjouwing fan Goaitsen van der Vliet. De tomaat op it omslach is wol gjin Hollânske earste klas kwaliteit, mar dat kloppet mei de ynhâld. De skriuwer hat yn in ynterview mei Alfred Lehmann en Ben Wagenaar (Fnesch Dagblad, 8-3-1989) it tema (of de tema's) sa omskreaun: ‘De haadfraach is leau ik: Is elk minske frij om syn eigen bestean te bepalen of bepaalt dat bestean de minske? Oars formulearre: Kin in minske foar (eat) kieze of wurdt der foar him keazen. Beide fragen binne krekt sa goed mei ja as mei nee te beantwurdzjen. It hinget nammentlik alhiel fan 'e minske en syn omstannichheden ôf. De

[p. 199]

haadpersoan yn De tomaat makket bewust gjin yngripende kar, mar dêr binne de gefolgen net minder yngripend om. De achterlizzende gedachte soe dus wêze kinne dat net ien, oft er no kieze kin of net, troch it bestean hinne komme kin sûnder dêrtroch skeind te wurden Wat it ferhaal al dúdlik makket is dat net-yngripend kieze djippere wûnen achterlitte kin as kieze yn 'e sin fan ‘it roer folslein om...’ Dy wûnen sille wy dan ferbine moatte mei de pear rigels dy't ûnopfallend foar it earste haadstik printe binne: ‘Oktober. Twa moannen nei dato. Alles is foarby, neat is feroare. De moard is begien, mar it lyk libbet fierder. Ik bin it lyk - alles wat my oerbliuwt, is de rekonstruksje’.

Yn haadstik I begjint dan dy rekonstruksje, mei de wurden: ‘Hoefier moat ik werom? Ik helje my de maityd foar de geast...’ De lêzer komt dan yn 'e kunde mei de man, de frou Siska, har beide bern, waarnommen (meastal) troch de frou. Sy nimt soms ek har sels waar, stapt bûten harsels: ‘De man moat oars noadich mei de sânbak oan 'e gong, sjoch ik him no tinken... Hy is der ek hielendal de man net nei (seit de man altyd) en sko de saken op 'e lange baan...’ Efkes fierder: ‘Op itselde stuit dat de man in blikje hinnefoer út 'e sek weiskept, stean ik bûtendoar. Ik druk in knop by my yn en de man heart myn lûd oer it hiem: ‘Tabe, ik haw de kofje klear...’ (s. 6). Der is gjin kommunikaasje, de persoanen libje elk yn in eigen wrâld, sa wurdt yn dit deistige taferieltsje al krêftich dúdlik. Siska giet op fakânsje nei in eilân, moetet in Dútske jonge, in miljeu-aktivist, dus in goede Dútsker, mei wa't se net op bêd giet, en in skieden frou, beskreaun as in ôfgriis oproppend frommes. Mei de Dútsker oan it miel by de Sinees fertelt se har ferline en benammen it ferhaal fan Tabe. ‘Hy sit op in eilân dêre, syn eilân’ (s. 50). Lykas de skieden frou wol se net wurde. Ek de oare mooglike oplossing slút se út, docht bliken as har heit en mem komme om har op te heljen: ‘No sil ik it noch ienkear sizze, sis ik. Tabe komt net yn in ynrjochting.’ Har heit leit der tsjin yn: ‘... Moat in frou de dupe wurde fan 'e eigenaardichheden fan har man?...’ Har mem fertelt har deselde jûns dat har man nea syn plannen om har feroare hat, sels net syn plannen om mei de Dútskers saken te dwaan, wylst har broer troch de Dútskers fermoarde wie (s. 60).

Hoe mear at jo yn dil boekje omlêze, hoe mear ferbannen at jo sjogge. De filosofyske fraach dy't de skriuwer yn it sitaat oan it begjin stelde, is yn syn algemienens fansels net te beantwurdzjen. Yn dit ferhaal kin de skriuwer de omstannichheden nei syn hân sette, en sa sjogge wy

[p. 200]

geandewei it ferhaal dat dizze frou, sa't de skriuwer har modellearret, eins net oars kin as troch te gean, hoewol't jo dat ek wol in ‘yngripende kar’ neame kinne soenen. Hja wol by Tabe bliuwe en Tabe thúshâlde, hoe't dat ek útpakke sil. De minsken dy't hja moetet en de dingen dy't hja meimakket stjoere har yn dy rjochting of fersterkje har beslút. It is knap hoe't de skriuwer al dizze motiven yn dit ferhaal útwurket yn libbene sênes, sûnder dat it earne keunstmjittich oandocht of de lêzer it gefoel jout dat it allegearre in trochstutsen kaart is.

De tafrielen binne libben, soms spannend, soms komysk. It boek stiet net stiif fan de problemen. Guon figueren skaaie in bytsje nei it karikaturale út, sa bygelyks de skieden frou: ‘... En dan midden yn 'e nacht thús mei de dronkene kont. En dan koe ik der mar foar lizzen gean, at jo begripe wat ik bedoel...’ (s. 30).

Der soene wol mear plakken oan te wizen wêze, wêr't Dam net fiis is fan in sterk effekt. De beskriuwing fan Siska har heit en mem jouwe der ek in tal foarbylden fan. In hiel oare toan is wer te finen yn haadstik 4, de kuier lâns it strân, mei tusken alle prakkesaasjes troch de poëtyske moeting mei it draakfleanende jonkje. Sa krijt it boekje foar myn gefoel krekt it goede lykwicht en makket it as geskink foar in soad lêzers de muoite wurdich.