Trotwaer. Jaargang 19

[p. 290]

Piter Yedema
Ut in swalkerslibben

Oer: Jaep de Jong, Oare plakken.
De Tille, Ljouwert, 1985.

By útjouwerij De Tille is yn '85 ferskynd de gedichtebundel Oare plakken fan Jaep de Jong, de tredde fan dizze dichter, befetsjende 19 teksten. Nêst mear beskriuwende, ferheljende gedichten komme yn dizze bundel inkele fisualisearjende fersen foar, in sjenre dat earder al troch ûnder oaren Paul van Ostayen praktisearre waard en doe ‘konkrete poëzy’ hiet.

De measte teksten ha earder pleatst west yn 'e Fryske tydskriften en ha neitiid gâns bewurking ûndergien, sa't Tsjêbbe Hettinga yn in wiidweidich besprek út 'e doeken docht (Hjir 1987-2, s. 14-30). In twatal gedichten is earder ferskynd - yn justjes oare lûding - yn de bundel Net to biteljen.

Dy bundel haw ik foar Hjir besprutsen yn it earste nûmer fan '76 ûnder de titel ‘Wurd dy'st biste’. Dat besprek tyspelt Hettinga yn syn boppeneamde resinsje nochal wat mei om, sûnder dat er - bygelyks mei in sitaat dêrút - ek mar ien argumint dêrfan mei doel oanfjochtet. Syn resinsje is yn myn eagen dochs al in wat nuver útfallen ferhaal, dêr't ik it ien en oar oer op te merken haw. Hy stelt ûnder oare op s. 22 dat er wat de foarlizzende bundel oanbelanget net folle oars yn it sin hat as dit ‘glinsterjend peareltsje’ ‘skitterje’, en de fersen ien foar ien ‘as frêle, heechskonkige froulju’ ‘de revue passearje’ te litten. Ik haw mei dit besprek wat oars yn it sin, dêr't ik fral gjin frêle freules by omstippen ha kin.

Der is de lêste tiid yn 'e Fryske literêre rûnte de rop te fernimmen dat literêre krityk basearre wurde moatte soe op ‘affiniteit’ mei it te besprekken presinteksimplaar. Willem Abma hat dizze winsk ta útgongspunt ferheven en mear as ienris taljochte. Der hawwe har gâns meistanners foar dizze sjenswize oppenearre. Op in wykein oer literêre krityk yn Koartehimmen, hjerst '86, die bliken dat de redaksjes fan ús beide literêre tydskriften dêr yn 'e praktyk al jierren in fêste regel fan makke hiene. Foar in ynkommen resinsje-eksimplaar fan in literêr wurkstik wurdt in besprekker oansocht dy't der nei alle gedachten foaral wat posityfs oer melde kin.

Foarsafier't ik de diskusjes folge ha, is it Jelma Knol dy't by dy hannel-

[p. 291]

wize in fraachteken set. Ik bin sels fan betinken dat ‘affiniteit’ mei nij ferskynd wurk oars net as in foaroardiel wêze kin. Entûsjasme foar earder wurk fan in auteur hoecht en mei alhiel gjin garânsje wêze foar in befêstiging dêrfan. En dan binne der by einsluten ek wolris debuten.

In besprekker soe yn myn eagen wat mear ôfstân nimme moatte fan ‘gefoelens’ dy't it wurkstik-ûnder-hannen by him ‘losmakket’ om each te krijen foar de technyske, talige kant fan it objekt. ‘Affiniteit’ mei in auteur of mei ien of mear fan syn wurkstikken is folle mear in wurdearring dy't in auteur by syn lêzers winsket, dêr't er net sûnder beswieren syn kritikus ta rekkenje kin.

Yn in literêr klimaat dêr't it, sa as yn it Fryske, tradysje is dat poëzy har dwaande hâldt mei it persoanlike gefoelslibben, ûntstiet begryplikerwize belangstelling foar de biografyske feiten út it libben fan de dichter sels. It dichterslibben wurdt troch gâns amateurpsychologen dy't de pinne tille kinne, bedjippe.

Foar in part leit soks oan 'e dichter sels. By ien as Jaep de Jong is it foar syn lêzer gjin tel in fraach of mei it foarnamwurd ‘ik’ wurdt oars nimmen oantsjut as de man, de opsteller fan de tekst, sels. Fan in gedicht is lykwols gjin trouhertige werjefte te easkjen fan feiten út it libben fan syn opsteller. Mar wat, soe in naive lêzer opmerke kinne, foar doel kin it foar immen ha en krij pinne en papier om eat del te skriuwen dat allinne mar ‘betocht’ en dus net ‘gewoan wier’ is. Wêrom soe immen oer leafde en dea skriuwe wolle as it net syn eigen oanbelanget?

Om't de dichter de romte easket oer himsels út te stiigjen. De langsten, eangsten, ferrukkingen dy't syn teksten opsmite, hoecht de dichter alhiel gjin apparaat mei biografyske feiten foar yn stân te hâlden dêr't syn ‘útspraken’ oan ‘toetst’ wurde sille. In lêzer hat net mear oanspraak op it libben fan de dichter waans wurk er lêst as op it libben fan de leadjitter dy't by him de wetterlieding oanleit. Dat it wurk fan de iene mear suggestjes befettet nei dat persoanlike libben as dat fan de oar, is in bysaak en kin nea it kritearium wêze wêrneffens de kwaliteit fan it oanleine hifke wurdt.

De dichter sil mei syn poëzy oer it generaal it gefoelslibben fan syn lêzer reitsje wolle. Hy sil by it garjen fan materiaal dêrfoar fansels út eigen ûnderfining putte, mar hy sil ek it frij nimme út oanskôging, út fan hearren en sizzen te nimmen wat er gaadlik fynt.

Fan guon grutte dichters út 'e histoarje is gjin biografy bekend - Homerus, Shakespeare. Der bestiet grutte poëzy mei in fingearre dichter - Ossian,

[p. 292]

Pessoa. Dichtsjende froulju ha der it mier oan dat harren wurk beflapt wurdt ûnder ‘frouljuswurk’, ‘feministyske poëzy’, ensfh.

Soe it foar in besprek fan in dichtbundel needsaaklik wêze it libben fan de dichter te kennen, dan soe de redaksje jin - as besprekker - wolris yn 'e gelegenheid stelle meie en gean in deimannich mei de dichter nei it kafee. Yn it oare gefal kin it bybringen fan anekdoates, sa't Hettinga dat yn syn besprek fan Oare plakken wiidweidich docht, in oerstallige omballing wêze, dy't ta in soad misferstannen liede kin.

Oer affiniteit mei it wurk fan De Jong lit ik my net út. Mear as leafde foar de dichtkeunst yn it hiel algemiene en in soarte fan betrutsenheid by har kwaliteiten yn Fryslân en it Frysk kin beswierlik fan in besprekker frege wurde.

Werom nei de bundel Oare plakken. De fisualisearjende fersen dêryn jouwe meast in stikje topografy wer. Hoe't in stik stêd der fan boppe útsjocht, hoe't it gevelsilhûet fan in plein ferrint, der is in boppe-oansicht fan in fabrykshal by. Dizze kombinaasje fan wurd en byld komt gjin artistike wearde ta om't op gjin inkele wize de needsaak fan de gearhing dertusken fielber makke wurdt. It risseltaat komt net boppe dat fan in flauwe werkenning út. It gedicht ‘Grêft’ hat in bespotlike omlisting meikrigen fan automerken en binnenfeartskip-nammen, mar befettet in tekst dy't ta it bêste liket te wêzen dêr't De Jong ta by steat is.

De fersen dy't troch de lêzer ûnder te bringen wêze soene yn it fiktive skift ‘Ut in swalkerslibben’ meitsje it grutste part út fan de bundel. Ik bliuw derôf om út te meitsjen yn hoefier't de dichter hjir út eigen oanskôging wurket. Ik beskôgje him inkeld en allinne as de ynstânsje dy't dizze teksten opsteld hat en dus net as it haadpersonaazje dêrút. Komysk is it bygelyks dat besprekker Hettinga de dichter ek ‘glêzen helje’ en ‘in sjekje foar syn tsjinspylster draaie’ lit. Soks docht my tinken oan 'e permaninte identiteitskrises fan Story en Privé, dêr't steefêst fan film- en t.v.-personalities ûnder harren eigen nammen yn melden wurdt dat se fereale, troud en deasketten binne.

De fersen út dat fiktive skift binne meastepart frijwat stereotipe reportaazjes fan ien of oare wrâldherne, oergetten mei it alles blokkearjende besef fan: ‘Sjoch my hjir no ris omspanen!’

Stereotypy, sis mar klisjeetaal, uteret him op it nivo fan de taastbere wurdkar: opsteapeling bygelyks fan eigenskipswurden dy't de ferbylding gjin krom fierderbringt. Ut it fers ‘Op see’ (s. 17) de twadde strofe:

[p. 293]

 

Dyn eagen sjogge ûndogensk en dyn lea

 

binn' geef en glânzjend brún -

 

om dyn neakene boarsten woe ik myn ylige hannen lizze

 

mar do bist te glêd

 

papier

Eigenskipswurden hawwe it yn om in abstrakte foarstelling te konkretisearjen. Yn 'e moderne poëzy komt it faak foar as oksymoron en foarmet it eigenskipswurd planút in tsjinstelling mei de saak dêr't it oan tafoege wurdt. By Paul Celan bygelyks: ‘Schwarze Milch der Frühe wir trinken sie abends / [...]’. Yn De Jong syn fers ‘In famke’ (s. 20) lykwols de neatsizzende kombinaasjes: ‘fier omtinken’, ‘djippe hoalen’, ‘taastbere leaflikens / fan dyn jonge lea’, ‘neare nacht’, ensfh., ensfh.

It leit yn it ferlingde fan dizze stereotypy op mikronivo dat de fersen yn har hiele sizzing de gongbere opfetting fan de behannele ûnderwerpen yn 'e regel befêstigje. Slim is dat yn wat ik de fisualisearjende fersen neamd haw: ‘Belize (in stêd)’, in gearmjuksel fan talen en kultueren; ‘In âld stik stêd’, de smakeleaze opsomming fan werkenberheden yn in stik huorrebuert, dêr't dan ûnferhoalen in frijwat primêre morele ferûntrêsting oer útgetten wurdt.

‘Fabryksballade’ tsjûget dan fansels fan de ôfgriis dy't in gefoelige siele fan technyk yn it generaal en fan ‘doaskes opsteapelje’ yn it bysûnder hat, dêr't de hiele wrâld mei him yn meifielt sûnder dat der wat oan feroaret, sûnder der trouwens bûten te kinnen, sûnder der ea bûten kinne te wollen!

Klisjeefoarstellingen liede ta klisjeemieningen yn dit wurk: froulju binne leaf, moai sels - swalkers suterich - fiskers iensum - de wrâld grut en op plakken eksoatysk - en de dichter, dat bin ik.

No kin Hettinga yn syn besprek wol tsjûgenis ôflizze fan al it ‘fyljen, skaafjen en hjir en dêr sels seagjen’ fan dizze boufakker-dichter - hy telt yn tsien gedichten wol 29 ferbetteringen, dêr't fansels in útropteken achter heart te kommen, ‘!’ -, it docht my allinne tinken oan myn buorman eartiids yn Wytmarsum dy't nei in jier ferklosserij oan syn hûs in grut boerd oan 'e gevel skroefde mei it opskrift: ‘It wie in hiel gebealch.’

De bundel Oare plakken fan Jaep de Jong - in útjefte dy't mei mooglik makke is troch in subsydzje fan de Provinsje Fryslân - is in samling fan, yn achterhelle en dochs net goed begrepen foarmen delleine, ynhâldlik op al te gongbere foarstellingen basearre, mei dúdlik brek oan kennis fan en fyn ynlein fielen foar modern-poëtyske taalskepping skreaune, teksten.