Trotwaer. Jaargang 19

[p. 3]

Rudy Hodel
By wize fan ynlieding

Myn posysje yn dit stik is dy fan in pony, dyt it mei in sebra oanlizze moat. As keunsthistorikus bin ik frege inkele folsinnen te wijen oan it tsjustere, amper ûndersochte ferskynsel ‘dûbeltalint’. En fierders bin ik frege wat sinnichs te sizzen oer it byldzjende wurk fan fiif dichters en skriuwers: Jan J. Bylsma, Berber van der Geest, Reinder R. van der Leest, Tsjits Peanstra (frou Jonkman-Nauta) en Jan Wybenga.

Myn posysje is dy fan in frijer yn frjemd territoarium. Neist it feit dat ik net op eigen terrein bin, haw ik - lykas de measte ponys fan professy - noch in oare handikap. As dier fan noardlike breedten ken ik myn eksoatyske ‘lustobjekt’ allinnich mar fan plaatsjes, tinne boekjes en it safarypark: in Litterair Festival bygelyks. Myn relaasje mei sebras is fan beferzen aard.

De wiere reden om de lêzers fan Trotwaer mei dizze ynlieding te geriven lizze dan ek net op it mêd fan Amor. De byldzjende keunst sit no ienkear net op de literatuer te wachtsjen en oan kâlde leafdesferklearringen hawwe beide neat. Wat har (soms) byinoar bringt is net de leafde, mar de besibbens. Der binne opfallende oerienkomsten tusken it tekenjen en it skriuwen oan te jaan en dy yntrigearje my.

Sa hat de argeology bygelyks it bewiis levere dat tekenjen en skriuwen eartiids ien wienen. Ribben út de Riss-iistiid litte yngriffe abstrakte tekens sjen, dy't sawol teksten as tekeningen neamd wurde kinne. Dy ‘talige’ bylden/tekeningen/gravueres binne de âldst bewarre foarmen fan kommunikaasje troch middel fan tekens. En ek etymologysk binne tekenjen en skriuwen ien: scribere = griffe, tekenje, skriuwe.

Dy analogy jildt hjoeddedei lykwols mar foar bepaalde foarmen fan tekenjen en skriuwen. In ienfâldige regel is wat abstrakter it byld wat minder oerienkomsten. Freegje in byldzjende keunstner wat oer syn wurk te fertellen en syn benaude andert is in skodholjend nee of in dizich ferhaal wêryn't minstens ien kear op ûndûbelsinnige wize heitemoard bedreaun wurdt. It byld is de taal ûntstiigd. De taal is oerstallich wurden.

Fan de wichtige bân tusken poëzij en skilderkeunst, dy't noch yn de 17de en 18de ieu flonkerjende oeren belibbe mei Horatius syn fameuze ‘regel’ ‘ut pictura; poesis’ (sa skilderkeunst, sa poëzij), is yndie net folle

[p. 4]

mear oer. It renêssânse-ideaal fan skilder/skriuwer of dichter/skilder is weisakke yn de mist fan de iensidichheid, dêr't inkeld noch in pear dûbeltalinten boppe útstekke.

Sy, dy't yn twa ferskillende dissiplines in selsstannich oeuvre opbouwe,-- de dûbeltalinten - kinne lestige fragen ferwachtsje. Want wêrom ha se eins dy ambysje? Is harren skriuwen miskyn in oanfolling op it skilderjen of oarsom? Is it in foarm fan artistyk stuntwurk of is der sels sprake fan in geastlike spjalt, twa identiteiten, dy't de keunstner apart oan it wurd komme lit?

Ut fraachpetearen mei de twa (foar de byldzjende keunst) wichtichste Nederlânske dûbeltalinten Lucebert en Armando blykt in opfallende natuerlikheid. Foar de ‘pur sang lyricus’ Lucebert begûn alles mei Mickey Mouse en in eigen stripferhaal: ‘Het bedenken en schrijven of het tekenen van het verhaal? Ik denk dat het voor mij allebei even makkelijk of even moeilijk was. Het ging altijd vlug, tekenen en schrijven liepen bij mij van begin af aan gelijk op.’¹⁾

Ek foar Armando binne de boppesteande fragen amper relevant: ‘Waarom je de ene keer besluit te schilderen en de andere keer er de voorkeur aan geeft om te gaan zitten schrijven, dat weet ik niet.’ Armando vraagt het zich nooit af. De gevoelens overmeesteren hem en hij doet er wat mee.’ Foar him binne alle uteringsfoarmen lykweardich en it tema bliuwt itselde.²⁾

Wêr't skilders/skriuwers en dichters/skilders it graach oer ha, is it ambachtlike fan it skilderjen. It is konstanter, minder ôfhinklik fan it ‘momint’. Of neffens Reinder Rienk van der Leest: ‘De foldwaning by it skilderjen en tekenjen is gauris wol sa grut as by it skriuwen. ...it wurkjen is plesierich. By it skriuwen is dat net altyd it gefal. Soms skriuw ik fiif, seis siden fol en dan docht bliken dat mar in pear rigels brûkber binne. Dan baal ik knap.’³⁾

In populêr tema yn ynterviews mei skilders/skriuwers of dichters/skilders is ek it mear spektakulêre karakter fan it skilderjen. Skriuwers, dy't op see yn in geastlike depressy reitsje, binne by wize fan sprekken bûn oan de (lineêre) S.O.S.-koade, wylst skilders, dy't yn it selde farwetter belâne binne, alle fjoerpylken en ljochtkûgels ferstoke sille, dy't se op it skip fine.

Dûbeltalinten ha dus mear kânsen, net allinnich om rêden te wurden (o ivichheid!), mar ęk om tusken wâl en skip te reitsjen. Benammen de wat mindere goaden ûnder harren. Sa neamt de pony ex professio Pieter Milder de skilderijen fan August Strindberg (yn it Ryksmuseum Vincent van Gogh) mar leaver ‘Ego-documenten’: ‘Strindberg was gewoon geen erg goed schilder. Hij beheerste maar enkele foefjes, zodat zijn werk abstrakt lijkt.’⁴⁾

1) William Rothuizen, ‘Interview: Lucebert’ yn: Kunstschrift Openbaar Kunstbezit, 28ste jiergong, nû 2 maart/april 1984, side 48.

2) William Rothuizen, ‘Interview: Armando’ yn: Kunstschrift Openbaar Kunstbezit, 28ste jiergong, nû 2 maart/april 1984, side 56.

3) Pieter de Groot, ‘It wiene froeger dochs boartliker tiden’ yn: Leeuwarder Courant, 20-2-1987.

4) Pieter Milder, ‘Schilderijen van Strindberg vooral ego-documenten’ yn: De Volkskrant, 10-2-1987.

[p. 5]

Al mei al wit ik ek noch net krekt hokker kritearia ik oanlizze mei/moat foar it byldzjende wurk fan Jan J. Bylsma, Berber van der Geest, Reinder Rienk van der Leest, Tsjits Peanstra en Jan Wybenga. As ik earlik bin kies ik lykas Milder ek leaver foar it feilige ‘ego-dokumint’. Mar dan hie dizze ynlieding ek wol wat koarter en saakliker of hielendal weilitten wurde kind.

As ik de fleurige yllustraasjes fan Berber van der Geest út It âld kammenet sjoch, binne my dy justjes te droech en twa-diminsjonaal om optein te wêzen. Mar se stroke wol prachtich mei de bedoeling fan har literêre wurk; ‘pielende wêze mei wurden oant der hwat aerdichs út 'e bus komt. As in oar it dan ek noch aerdich fynt soe dat wol sa aerdich wêze.’⁵⁾ Itselde lietsje kin songen wurde by de aardige, mar o sa nuete miniatuerkes en blomstillibbens fan Tsjits Peanstra.

Foar it measte part hawwe de hjir neamde (Fryske) skriuwers/skilders wol in teken/skilderoplieding of kursussen yn dy rjochting folge. Berber van der Geest hat bygelyks de L.O.-akte tekenjen helle, Tsjits Peanstra docht oan kreativiteitskursussen, wylst Reinder Rienk van der Leest as grafysk ûntwerper wurke hat en ‘sûnt ferline jier de jûnsoplieding oan de AKI-akademy foar byldzjende keunsten yn Enschedé’ folget.⁶⁾

In hiel nijsgjirrich ferhaal yn dizzen is dat fan Jan J. Bylsma: ‘Jierren en jierren haw ik wat oars dien, njonken myn wurk, tekenje, skilderje, net dat dat nou sa kwalitatyf heech stiet, mar ik haw der in soad oan dien doe. Ik wie doe in soad op in paad mei Pier Feddema. Jammergenôch ferfear Pier Feddema, doe siet ik yn Gasterlân, doe bin ik in hiele bult mei him op en út west te skilderjen en te tekenjen en ik ha sels noch in kear eksposearre doe.’⁷⁾

De ynfloed fan Pier Feddema, dy't sels ek skreau⁸⁾ is goed werom te finen yn Jan Bylsma's foarleafde foar it lânskip, syn iere ekspressive ‘hânskrift’ en syn wize fan abstrahearjen. Breed oansette kontoeren oerhearskje. Tige apart is de abstrakte komposysje út '65 (by myn witten hat Jan Bylsma nea opfallend abstrakte poëzij skreaun) en tige ôfwikend binne ek de hiel presys tekene ‘Auvergne’-lânskippen út '84. De ynfloed fan Pier Feddema hat dúdlik mar eefkes duorre.

Noch gruttere ferskillen binne der yn it byldzjende wurk fan Reinder Rienk van der Leest te finen. It typyske reklame-affysje en boekomslach foar Komme dy kepers? komt folsein oerien mei syn iroanysk beskreaune aventoeren fan Dynte Planteit en Nier Hinnebruijer, wylst ien fan de grutte abstrakt-ekspresjonistysk oandwaande gouaches ynspirearre is op it gedicht ‘Hulshorst’ fan Gerrit Achterberg, dat wy hjir foar de folsleinens yn syn gehiel sitearje:

5) Dokumintaasje Fryske letterkundigen, ‘Berber van der Geest’, FLMD, Ljouwert.

6) Sjoch noat 3.

7) Jan J. Bylsma yn in ynterview mei Geart de Vries yn de rige ‘Skriuwersportretten’, Radio Fryslân, 1984/1985

8) Oare Fryske dichters/skilders en skilders/skriuwers binne û.o. Wilco Berga, Meindert Bylsma, Jac. Dykstra, Bé Ensing, Douwe Hansma, Diet Huber, Alle Jager, Rely Joritsma, Jelle Kaspersma, Dirk Kerst Koopmans, Bartle Laverman, T.G van der Meulen, Anna Porte, Gerben Rypma, Murk van Stralen en Bauke Tuinstra.

[p. 6]

 

Hulshorst, als vergeten ijzer

 

is uw naam, binnen de dennen

 

en de bittere coniferen,

 

roest uw station;

 

waar de spoortrein naar het noorden

 

met een godverlaten knars

 

stilhoudt, niemand uitlaat

 

niemand inlaat, o minuten,

 

dat ik hoor het weinig waaien

 

als een oeroude legende

 

uit uw bossen: barse bende

 

rovers, rans en ruw

 

uit het witte veluwhart.

Sa bin ik dochs wer by de ‘feilige’ ego-dokuminten bedarre. Immen dy't syn byldzjende wurk grif as sadanich beskôgje sil/wol, is Jan Wybenga. Syn gouaches, akwarellen, tekeningen en monoprinten foarmje in oanset ta in ‘karriêre’, dy't nei 1939 hookstrooks ophâldt. Yn dat jier lit er in knappe ûntwikkeling fan ienfâldige natuerobservaasje (‘Dahlia's, 1933) nei skerpe selsportretten en symbolistyske, op 'e klassike mytology ynspirearre foarstellingen efter him. Wêrom?

Oant no ta haw ik yn it midden litten oft de fiif Fryske dichters/skilders dûbeltalinten binne. Lit my ta beslút sizze dat it wurd dûbel twa de selden betsjut. As wy fierders útgeane fan lytse, mar selsstannige (byldzjende) oeuvres, dan soe de konstatearring gjin of te min of te min ûntwikkele talint fataal wêze kinne. Dan soene de fiif besprutsen dichters/skriuwers hielendal gjin talint ha en dat wol ik hjir as pony yn sebralân perfoarst net beweare.