Trotwaer. Jaargang 15

[p. 365]

Alex Riemersma
Net keard, mar lizze litten

Oer: Eppie Dam, De ûnderste stien (ferhalen)
Koperative Utjowerij, Boalsert 1982

De twadde ferhalebondel dy't Eppie Dam syn lêzers oanbiedt is in oergongsbondel. De earste seis ferhalen hearre wat de tematyk en de foarm oangiet noch dúdlik by it wurk út Strie Oerdwers (1977). It oare part fan de bondel bestiet út in novelle fan foech 75 siden en nochris seis ferhalen dy't neffens de flaptekst deselde Hein Polderman ta haadpersoan hawwe. De fraach leit foar de hân, wêrom't de skriuwer dy seis ferhalen en de novelle net ta in roman útwurke hat, of wêrom't er de tematyk fan de seis ferhalen net gearballe hat yn de novelle.

Wat de oardening fan de ferhalen oangiet is my opfallen, dat De oarloch meimakke (side 42-76) en Moai waar en lange dagen (side 165-181) ynhâldlik sasear op elkoar oanslute, dat de skriuwer dy beide winliken as twa haadstikken fan ien ferhaal oanbean hawwe moatten hie. It ferhaal De oarloch meimakke beslút mei it foarnimmen fan Hein en Oebele om ris meiïnoar te praten. Wêroer en wêrom oft sy dat wolle wurdt net dúdlik, mar yn Moai waar en lange dagen wurdt de tried fan de Egypte-reis wer oppakt, wurdt ferteld fan in moeting neitiid en ferslach jûn fan in petear. Dat de skriuwer de beide ferhalen ynhâldlik oan elkoar keppelet, mar los fan elkoar oan de lêzer oanbiedt, jout my as besprekker problemen: moat ik foar de ynterpretaasje fan De oarloch meimakke gebrûk meitsje fan Moai waar en lange dagen of net? My tinkt, dat in skaaimerk fan it zjênre ‘koart ferhaal’ is, dat dy stikken tekst fan 10 - 20 siden los fan elkoar lêzen wurde kinne moatte en ek op har sels in ynhâld en betsjutting hawwe moatte foar de lêzer. De skriuwer bringt lykwols Moai waar en lange dagen mei safolle wurden yn ferbân mei De oarloch meimakke: ‘Nei ús reis nei Egypte hie ik Oebele noch ien kear moete op in literaire jûne yn Ljouwert. (...) Wy rekken doe noch al even oan 'e praat, oer skoalle, oer Egypte, (...)’ (s.165). Dêrmei twingt er de lêzer om wat er yn dat ferhaal seit oer de ferhâlding tusken Hein en Oebele te brûken foar it lêzen fan De oarloch meimakke. En dat is krekt dêrom yn dit gefal sa eigenaardich, om't fan in djipdollende en/of djipfielende kameraadskip tusken Hein en Oebele neat bliken docht yn it earste ferhaal.

Lykwols skriuwt de ik-ferteller Hein yn Moai waar en lange dagen: ‘Dêrmei hie it út west tusken Oebele en my. En ik hie dêr ek frede mei. Der komme no ienkear minsken yn jins libben dy't in tiidlang jins hâlden en dragen mei bepale, jin miskien yn de besnijing hawwe ek, mar at soks

[p. 366]

oerbetteret en men op it lêst fier byinoar weirekke dan is it in normale saak dat sa'n leafde gewoan út is. Us leafde wie út.’ (s. 165)

Dat de skriuwer de lêzer mei dy wurden stjoere moat is namste slimmer om't it net goed mooglik is yn De oarloch meimakke in tema of in yntrige fêst te stellen. My tinkt, dat dy lêste opmerking fan my rekket oan myn gefoelsmjittige wjerstân tsjin de praatferhalen fan Eppie Dam: hy hellet fan alles oeral, mar komt net ta in útdragen saak. De ûnderste stien kin er net keare, om't er dy net bleatleit.

Dat binne hurde wurden fan my; ik haw dan ek de plicht dy wurden oannimlik te meitsjen. Dat wol ik besykje te dwaan mei it sekuer besjen fan in ferhaal, dêr't foar dat doel byt oan sit en dêr't ik altyd al (foar de publikaasje yn Trotwaer, by it lêzen foar de lêskommisje, by it neisjen fan de printkladden) fan frege haw: wat wol de skriuwer mei it ferhaal De oarloch meimakke?

It ramt fan it ferhaal is ienfâldich: in klasse fan tritich kweekskoallelearlingen makket in reis troch Egypte as dêr de oarloch mei Israël (fan 1973?) útbrekt. It liket de learlingen en har hostess de baas ta en gean sa gau mooglik werom nei memme brijpot. Dat is no krekt sa'n poepetoer, om't it fleanfjild net brûkt wurde mei foar boargers. Lang om let reizget de groep mei in boat fan Aleksandrië nei Marseille en fljocht dêrwei nei Schiphol. Mear as in ramt is dat net, want der wurdt net folle ferteld oer de oarlochshannelings of it beset hâlden fan it fleanfjild; en ek net oer de ynhâld fan de ûnderhannelings mei de autoriteiten oer it ôfreizgjen. De skriuwer hâldt it by in kâlde meidieling: ‘(...) wy wachten op de kommunikees fan ús hostess. Se wie hiele dagen op de ambassade’ (s. 64). De oarlochssfear docht bliken út de strjitoefening dy't Hein yn Luksor meimakket (s. 47), de militêre ‘begraffenis’ op it stasjon fan Kairo (s. 44), de trein mei militêr materiaal dy't har beselskippet ûnderweis nei Luksor (s. 45) en de oarlochsboat, dy't har begeliedt oant in ein bûten de kust (s. 75). It giet mear om de sfear op 'e dyk, yn it hotel, yn Hein sels en tusken de fjouwer haadpersoanen: Hein, Oebele, Aly en Ineke. In stikmannich oare learlingen wurde noch wol by namme neamd: Dukke, Doede, Henky en Tomas, mar dy komme sels net ta oan in dekorfunksje en allinnich út de folgjende oanhaal docht bliken, dat hja hearre by in gruttere groep: ‘Twa deskundigen soenen dêr mei ús omkuierje. Wy makken groepen fan likernôch fyftjin man’ (s. 54). Dy groep spilet as gehiel gjin rol dat makket yn it ferhaal. De fjouwer haadpersoanen hienen likegoed as lytse ploech de reis meitsje kinnen. Hja prate ommers allinnich mar mei elkoar, foarsafier't Hein net mei en yn himsels praat. Dat is wol in opfallend Dam-trekje: de bûtenwrâld bestiet wol, mar hat gjin oare as in dekorfunksie. Oare minsken binne der wol, mar kontakt mei har wol net rjocht.

[p. 367]

Ofsjoen fan de oertinkings fan Hein komt de lêzer fan de fjouwer haadpersoanen oer Aly noch it meast oan de weet. It is in senuweftich famke, dat bot yn noed sit oer heit en mem, no't hja sels yn in gefaarlike situaasje kommen is. Frjemdgenôch komt sy noch ien fan de oare persoanen noch de hostess op de gedachte om ris te skiljen mei it heitelân. Mei help fan de ambassade, dy't ommers ek rêdt foar de boattocht, hie dat grif mooglik west. Aly dwilet bytiden nachts, skaait út nei godstsjinstwaansinnige en ek op 'e boat yn de haven fan Aleksandrië jout sy noch bliken fan har bangens. Mei Hein hat hja fierders gjin persoanlike ferhâlding: hy fynt har in trut (s. 55), hoewol't sysels fia Ineke witte lit wol wat yn Hein te sjen: “Do moatst Aly wat yn de gaten hâlde,” sei se [Ineke] noch. Ik seach har ferheard oan. “Jimme kinne dochs goed meiinoar,” sei se. “Ikke?” “Dat haw ik fan har begrepen, ja.” Doe gyngen wy útinoar’ (s. 63).

Ineke is de (of: in) jeugdleafde fan Hein. Yn flash backs komt de ferkearing fan in pear jier ferlyn wer werom. Fan har makket Hein stikum in foto en mei har hâldt er in petear dêr't winliken neat yn sein wurdt. De ein fan dat petear is krekt oanhelle. De lêste tsien bledsiden fan it ferhaal spilet Ineke gjin rol mear dat makket, hat hja yn alle gefallen gjin kontakt mei Hein.

Bliuwt oer de ferhâlding mei Oebele. Maten binne it; hja partsje hotelkeamer en treinkûpee; hja prate mei elkoar oer it fersieren fan de beide froulju (s. 55) en werkenne yn elkoar deselde eftergrûn: in heit dy't oer syn oarlochsheltedieden praat en syn soan te hâlden jout, dat er neat wend is: ‘Wy laken. “Wy binne neat wend,” sei ik, sûnder erch. “Ferdomme, do likest ús heit wol!” Hy seach my lyk oan. “Wy ha de oarloch net meimakke, bedoelst.” “Do ek net?” sei er. Wat laken wy doe’ (s. 46).

It bliuwt lykwols by dy mienskiplike fêststelling. It komt net ta in petear oer dy gefoelens, ek net oer de oarlochssituaasje fan no. Dy fan har heiten likemin as dy't sy no sels sa sydlings meimeitsje. It is ommers net mear as de bûtenkant fan it oarlochsbarren dat ta har toeristebestean trochkringt: gâns bylden út it Egyptyske museum wiene opburgen yn 'e skûlkelders; Karnak wie foar toeristen eins net mear tagonklik; fleanmesjines fleane oer it swimbad en Hein makket in strjitoefening mei. Mar de oarloch rekket har net persoanlik. Sy prate net oer de efterlizzende politike tsjinstellings of de gefaren fan de befolking; sy binne wol benaud, mar mei dat gefoel gebeurt fierders neat. Sy prate sels net oer de leechlizzende hâlding fan heit en mem tsjinoer har, om't hja de oarloch net meimakke hawwe. Fan leafde, dêr't yn Moai waar en lange dagen op weromgrypt wurdt, docht neat bliken yn De oarloch meimakke. It wurdt my dan ek abslút net dúdlik wat de ynhâld fan it petear wurde moat, dêr't de skriuwer yn de lêste sinnen op oanstjoert: ‘Wy moatte ris prate,’

[p. 368]

sei er. ‘Dat moat altyd wêze,’ sei ik. ‘Do witst wêr't ik wenje’ (s. 76). Koartsein, de trije oare haadpersoanen funksjonearje winliken likegoed as in dekor foar de prakkesaasjes fan de ik-figuer Hein. De tematyk en de yntrige sil dan ek wol út dy persoan ferklearre wurde moatte, yn gearhing mei de titel. It dúdlikste oanknopingspunt dêrfoar is de lange flash back mei de drigeminten fan heit tsjinoer syn snotnoas fan in soan (s. 56-59). Hoe't it jonkje dêr doe ûnder stie of wat er dêr no fan fynt, wurdt de lêzer net gewaar. Yn safier komt Hein yn syn prakkesaasjes ek net fier. Hy hat it net iens oer de oerienkomsten mei of ferskillen tusken syn posysje no en dy fan syn heit doedestiids. Wat beprakkesearret er dan wol? Syn ferhâlding mei Ineke is fan belang fanwegen de flash backs dêroer, mar hat fierders gjin ynfloed op de rin fan it ferhaal. Syn ferhâlding mei Oebele komt net fierder as it foarnimmen om ris mei elkoar te praten. Mei himsels komt er ek gjin stap fierder. Yn safier is dit ferhaal in tapaslike ynlieding op de novelle De ûnderste stien. In lêzer dy't witte wol, wat de skriuwer foar hat mei it skriuwen en printsje litten fan in ferhaal bliuwt mei lege hannen stean. Soe dy lêzer ek dêrfoar al foarútgripe moatte nei it ferfolchferhaal Moai waar en lange dagen, wêryn't Hein oan Oebele skriuwt: ‘Myn eagen wiene leech. Iksels bin leech’. (s. 178)? Ik doch de bondel as gehiel gjin rjocht as ik allinnich mar wiis op it ferhaal De oarloch meimakke. Ik fyn lykwols dat dat ferhaal symptomatysk is foar de praatferhalen yn de bondel: de skriuwer hellet fan alles oeral, mar de ûnderste stien lit er lizze, keart er net boppe.

Der steane dêrnjonken ek aksjeferhalen mei in sterke yntrige (De lisbear, Izel) of in ferrassende ynhâld (In hiel oar ferhaal). Dat lêstneamde ferhaal is in moai dúdlik foarbyld fan de metastyl dy't Eppie Dam gauris brûkt. En yn oare ferhalen skriuwt er sa út en troch in sintsje yn auktoriaal perspektyf, dêr't út bliken docht dat der noch in fertelnivo is yn de harsensellen fan de skriuwer: ‘Jûns hienen wy in thús. Mar oft wy dat doe beseften, ik leau fan net’ (s. 66). Dy stikjes yn auktoriaal perspektyf foegje te min ta oan de eigentlike ferhaalopset en -ynhâld. De stikken oer it skriuwen binne ek net sa oertsjûgjend dat hja meunsterje kinne tsjin de aksje-ferhalen.