Trotwaer. Jaargang 15

[p. 339]

Sybren Sybrandy
Plichtmjittich besprek & konklúzje

Oer: Sjoerd van der Schaaf, De bijekening (roman)
Friese Pers boekerij, Ljouwert, 1981

By it bekend wurden fan de takenning fan de Gysbert Japicx-priis 1983 oan Sjoerd van der Schaaf foar syn roman De bijekening waard it troch Tiny Mulder in beskamsum fersom neamd dat it boek yn gjin fan de beide literêrety tydskriften Trotwaer en Hjir besprutsen is(F.D. 17-9-1983). Yntusken is De bijekening troch Jacobus Smink ‘inelatrine’ bedarre (Hjir 1983-5, s.34/35). Ear't ik fierder op Tiny Mulder har útspraken yngean, is it de baas en jou earst in foech besprek fan it boek. Wy witte dan yn elts gefal wêr't wy it oer hawwe. Dat giet dan sa:

Besprek

It lêzen fan de earste haadstikjes foldocht jin wol: it is in wat nostalgyske skildering fan it gea Trimbeets, stoffearre mei in stikmennich nijsgjirrige persoanen. By it fierder lêzen waard ik lykwols sa stadich oan wat nitelich, want oan de eleminten dy't al oan it begjin jûn binne wurdt yn de rin fan it ferhaal suver neat tafoege. De persoanen meitsje gjin inkelde ûntwikkeling troch: Hommema bliuwt fan it begjin oant it ein like gek, mar ek syn frou Berber - oars sa tûk yn it húshâldzjen - leaut oan it ein ta yn it geny fan har man, ynstee fan mei Peter, de soan, neamd nei Kropotkin, by him wei te rinnen. Is leafde dan wier blyn? Skematyske tsjinstellingen, lykas dy tusken de boargemaster en syn fjildwachter, tusken ds. Grootjan en Hommema, bliuwt troch it hiele boek gelyk. Van der Schaaf is in ‘ferteller’, sa is de hiting; hy lit de gelegenheid foar in moai ferhaal - ek as dat fierder neat mei it haadtema út te stean hat - net gau slûpe. Dêr ha wy byg. de ferhalen oer suster Feddes en oer Reitse Jochums Walstra oan te tankjen. In ferteller is hast altyd ‘smout’ en dat docht ek yn dit boek wer tige bliken: it is boppe alles de bedoeling it ‘gesellich te hâlden’. Wis, der barre wol slimme dingen, mar alles beteart altyd goed. Sels de dea troch syn bijen is foar Hommema better as in stadich ferkommen yn in gesticht. ‘As dit goedkomt, komt der mear goed’, is in typearjende réaksje (s. 154). Ek de sosiale konflikten dy't der yn de tritiger jierren binne, ferbrekke it smoute ferhaal net. Yn twa haadstikjes it spoek fan de earmoede (s. 79) en De opstân fan de machteleazen (s. 140) wurde de swierrichheden fan it folk fan ‘de wiken en de paden’ yn algemiens termen beskreaun. Nearne lit de skriuwer fernim-

[p. 340]

me dat de earmoed de minsken ek yn har persoanlike bestean rekket. Hommema krijt geregeldwei syn dofke fan de notaris, dus hy bliuwt yn elts gefal bûten skot. By dit alles komt dan noch it auktoriale karakter fan de ferteller dêr't Smink ek al, mei in mennich foarbylden, op wiisd hat. Troch foarútwizingen wurdt alle spanning fuortnommen; byg.: ‘Dit wie it jier fan de feroarings, mar dat soe Peter pas letter witte’, sa begjint it haadstik It gefal Bontsje Hoogeveen (s. 145), wer in smout ferhaal! De lêzer krijt sadwaande it gefoel dat de skriuwer alles fêst yn hannen hat; hy kin dus gerêst wêze, alles komt goed.

Konklúzje

Foarôf wol ik sizze dat ik neat tsjin literêre prizen ha, omt der dochs al net folle kânsen binne om it boekebedriuw - dat ornaris net sa bylket - ris yn de skynwerpers te setten. Sadwaande ha ik ek wolris yn in advyskommisje sitten, byg. yn dy dy't de priis oan Ypk fan der Fear takend hat. Van der Schaaf misgun ik de priis ek net yn it minst. Dat betsjut lykwols noch net dat syn boek ek yn Trotwaer besprutsen wurde moatten hie. Paulus Akkerman - al sa'n smoute ferteller - syn boeken binne yn Trotwaer net altyd besprutsen hoewol't ek hy ûnderskieden is mei de Gysbert Japicx-priis, likemin as dy fan priiswinner Rink van der Velde. En dat komt net allinnich omt de Friese Pers sels ek al wat selektearret sa't skynt, en ús guon boeken net tastjoert. It soe flau wêze jin dêr efter te ferskûljen.

Der binne útsûnderingen: doe't Akkerman de priis krige, hat Trinus Riemersma twa boeken fan him op it harspit nommen yn in artikel mei de moaie begjinsin: ‘Wy wiene al moai hwat jierren ôf fan 'e aeklike needsaeklikheit om literair net to bêst wurk mei breed fortoan fan skriftekundich ynsjoch en út toloarstelling fuortkommende grimmitigens fia literair tydskrift, deiblêd en mikrofoan nei de dongbult te wizen’ (Trotwaer 1971, nr. 7/8, s.1). Oer Ien foar 't ôfwennen fan Rink van der Velde is der in nijsgjirrich artikel fan Geart van der Mear (Under oaren in bisprek, Trotwaer 1977, s. 304, e.f.) dêr't er wiidweidich yngiet op de kwesje literatuer/lektuer.

Mei dit alles wol ik net sizze dat ik Van der Schaaf net heger ha as Akkerman. In haadpersoan dy't swart by Kropotkin en in polysjeman dy't oan reklassearring docht binne op harsels nijsgjirrich, mar it bliuwt oan de bûtenkant. De grins is net skerp te lûken - tink ek mar oan Van der Velde syn De fûke en De ôfrekken mei de swiere problemen fan kollaboraasje en skuld prachtich deryn útwurke -, mar Van der Schaaf heart mei De bijekening net ta de literatuer dy't yn Trotwaer oan 'e oarder is. As sa'n boek wol besprutsen wurdt - lykas boppe fertoand is - komt it der

[p. 341]

dochs op del dat de besprekker drok dwaande is in boek te mjitten oan mjitstêven dêr't de skriuwer hielendal net oan foldwaan woe, en dy't de lêzers dy't de skriuwer op it each hat (de ‘doelgroep’) ek net fan belang achtsje.

En de romans fan Willem Abma dan, hat in fernimstige lêzer ús alris te hâlden jûn. Dy hawwe wy wol besprutsen, tink omdat Abma troch syn dichtwurk ta de literatuer rekkene wurde mei; wat syn romans oangiet moast - en moat - dit - troch middel fan besprekken - noch bliken dwaan. Mei alle nuânses bliuwt myn konklúzje dus stean dat de redaksje alteast op it stik fan de begelieding fan Van der Schaaf syn skriuwen net te koart sketten is.