Trotwaer. Jaargang 15

[p. 164]

Jan Wybenga
Om 'e kant hinne 3

Fersen fan de line op 'e bân
Nei oanlieding fan: Kar út 15 jier Operaesje Fers (boek mei lûdban)
Gearstald troch Anneke de Vries en Hein van der Vliet
Provinsje Fryslân en Anjerfûns Fryslân troch Operaesje Fers,
postbus 527, Ljouwert 1983, priis f 27,50

Yn it stik oer ‘It ûntstean fan Operaesje Fers’ op side 41-47 fan dizze Trotwaer-jiergong komt Geart van der Zwaag ta de konklúzje dat it ontstean fan it idee om de telefoan te brûken as medium foar poëzij de frucht wie fan in groepsbarren en dat der dêrom gjin persoansnamme oan te ferbinen is (s.46). Yn de ‘Encyclopedie van het hedendaagse Friesland’ lykwols ferbynt Gerben Abma der de namme fan Dr. F.S. Sixma Baron van Heemstra oan.

Van der Zwaag sitearret wiidweidich út de Dagstaat VO-3 fan de skriuwerskonferinsje hâlden yn it earste wykein fan novimber 1967 te Koartehimmen, opmakke troch Rens de Vries. Om wat better bestek yn syn stik te bringen hie er, tinkt my, wat mear distânsje nimme moatten fan Rens har protokol. Mei help fan notysjes dy't ik dytiids foar mysels makke ha, sil ik besykje dat te dwaan.

De algemiene opset fan de konferinsjes yn Koartehimmen wie skriuwers by inoar te bringen - en as it koe ek besprekkers en útjouwers derby te beheljen - party dielnimmers út eigen wurk lêze te litten en dêr yn de rûnte oer nei te praten. Sa koe in skriuwer in idee jaan fan wat er onderhannen hie en fernimme wat oaren derfan tocht. Men besocht elkoar oan te trúnjen en foar alte swiere misslaggen te bewarjen.

Yn 1967 waard der ek foarlêzen en neipetearre. Dêrby en dêrnêst kamen der ytlike saken op 't aljemint, fernamelik lykwols:

1.	it befoarderjen fan de Fryske skriuwerij op wat heger nivo as de boekeklup;
2.	it útwreidzjen en ferbetterjen fan de publikaasjemooglikheden foar sok wurk;
3.	de ‘demokratisearring’ fan de poëzij en it oan 'e man bringen fan dichtwurk;
4.	It sljochtsjen fan de seksbarrière yn boeken dy't foar grutte minsken ornearre binne.

Wat dy fjouwer punten oangie, die bliken dat:

-	net ien fan 'e oanwêzigen lid wie fan 'e KFFB;
-	elk wol belang hie by it skeppen fan gruttere publikaasje-kânsen foar it

[p. 165]

	bettere wurk, mar dat de wâl it skip al keard hie en wol fierder keare soe;
-	net ien derfoar omlizzen gean soe, as it oankaam op seks-barrière-brekken;
-	de demokratisearring fan 'e poëzij benammen wichtich wie foar in tal (doe noch) jongere dichters, dy't al ytlike foarmen fan keunst- en sels fleanwurk yn 'e praktyk brocht hiene, om in oar en grutter publyk yn besnijing te krijen.

Dochs wie net elk like wiis mei demokratisearre poëzij, mei anti-elitêre ‘fretfersen’. Guon hiene gjin ferlet fan nijmoadrige brike oanslaggen, mar sloegen it uterjen fan eigen lytse, faaks stumperige onderfiningen heger oan as it útstjitten fan hysteryske gjalpen yn in internasjonaal jargon.

By ‘jargon’ kaam fansels wer it ‘minne’ Frysk fan de jongerein oan bod. Ek waard wer feninige krityk levere op it dagelikse ‘doarpsfrysk’. Mar ek warskôge in stim tsjin it brûken fan wol goed-fryske, mar dochs ‘slimme’ wurden, benammen yn boektitels, omdat soks aspirant-lêzers kei meitsje koe. En elk woe ommers dat der mear Fryske boeken ferkocht wurde soene!

En elk woe ek de poëzijkonsumpsje ferheegje en seach skoan yn dat dêr neat fan komme koe, as it by de wenstige tydskriftepublikaasje en it útjaan fan lytse, djoere bondeltsjes bleau. Nee, om publikaasje te befoarderjen soe de dichterij mear de populêre kant op moatte, op it publyk ôfgean doare en bûten boekje en tydskrift om nije media sykje. De dichter moast mei syn hannel onder de minsken: manifestaasjes, festivals, muorrekranten...

Doe neamde Sixma, de Baron, de telefoan en begûn der yn eabel Heechfrysk foarbylden fan te jaan, hoe't dy al brûkt waard foar it útstjoeren fan boadskippen. Mei djip lûd folle Jo Smit syn ynformaasje oan.

It idee om de telefoan te brûken as medium foar poëzij is dus Sixma sines, omdat er as earste it wurd ‘telefoan’ yn 'e mûle naam. Dêr kin de mythe fan it ‘brainstoarmjend kollektyf’ neat oan feroarje. En wêrom ek! As Poortinga yn it tinkboek-artikel stelt, dat ‘in Kortehemmen het idee geboren (werd) om de telefoon te gebruiken als medium voor poëzie’, hat er geografysk sjoen gelyk, mar as Abma skriuwt ‘dat F.S. Sixma (daar) zijn idee lanceerde om gedichten via de telefoonlijn ten gehore te brengen’ jout er de sitewaasje mear yn detail wer.

Wy witte no dat dit idee tige fruchtber west hat. De dichters Meindert Bylsma, Josse de Haan en Geart van der Zwaag brochten it yn praktyk en op 16 febrewaris 1968 wie de start fan de dichterstelefoan:

‘Iokaelnasjonaelynternasjonael hjoeddeisk... hwat in stunt kommersjeel suver om 'e nocht Operaesje Fers’ sa't Josse de Haan yn syn iepenings-

[p. 166]

boadskip syn harkers onder mear fernijde. In fleurich Proast fan Meindert en in kromke lokaal Frisian News fan Geart van der Zwaag, de beide oare redaktueren fan 'e earste oere kin men op 'e lûdbân hearre en op side 8 fan 'e ynlieding, ‘Hoe't it begûn...’, neilêze.

Op side 9 kin men lêze: ‘Neffens Frysk foarbyld begûnen ferneamde dichters yn New York yn jannewaris 1969 mei de dichterstelefoan Dial-a-Poem... Ek op allerhanne oare plakken waard it idee fan de telepoëzy neifolge.’

‘It lei dan ek yn 'e reden - net yn it rjocht - dat der mar ien yn 'e beneaming komme koe foar de Gysbert Japicxpriis 1969: Operaesje Fers, de VVV fan de Fryske literatuer’, skreau Piter J. de Groot yn Sonde 1-1 fan desimber 1969. Hy giet dan fierder: ‘Spitigernôch giet it feest net troch. De regleminten fan dizze belangrykste Fryske literatuerpriis bepale oars. De jury wist dat wol fansels, mar ja - de operaasje wie in eksperimint en soepelheid is in grutte demokratyske deugd. Deputearre Steaten -fan goede wil- binne der net yntrape: de wet dient te worden nageleefd.

f 1500,-- bliuwt minstens twa jier lizzen sûnder dat der ek mar ien oarswollende hân nei útstutsen wurdt. Guon neame dat in skandael.’

En dat wie it fansels, yn dizze sin: ien fan de seldsume kearen dat in kommisje yn har adfys in kandidaat neamt dy't de poëzijpriis rejaal fertsjinne hat, lizze D.S. der it near op. De regleminten litte it net ta. De kwaliteit fan it adfys stiet net yn 'e kiif. Dat, nettsjinsteande dy offisiële pûpelderij, mei men úthâlde, dat yn 1969 troch de kompetinte kommisje de G.J.-priis takend is oan Operaesje Fers. En f 1500,-- priisjild fan Trotwaer, út hannen fan de Baron, of f 1500,-- priisjild fan de provinsje, út hannen fan de Kommisaris? Sa is dat ommers!

Wêr hie Operaesje Fers by de betinking fan it 15-jierrich bestean better mei komme kind as mei wat om nei te harkjen. It idee fan de lûdbân lei dan ek yn 'e reden. Op de bân steane 87 fersen fan 74 dichters, dy't harren fersen meast sels lêze.

Telefoanpoëzij, teminsten wat derfan op dizze bân stiet, is oer it algemien net slim nei te kommen. Dêrby komt dat de fersen uteraard koart binne: de teksten kinne allegearre maklik op ien side fan it boekje ôfprinte wurde. De koartste telle fjouwer, de langste achtentweintich rigels.

Is dit no demokratisearre poëzij, binne dit noch de ‘fretfersen’ fan '67? It nuvere alfabetyske tatal wol dat de earste tekst dy't nei de ynlieding komt, dêr't dus de al neamde teksten fan Josse, Meindert en Geart yn foarkomme, it earste fers op it bantsje ek, Mem fan Froukje Annema is, poer ende poer candle light. En it twade is fan Piter Boersma, ek oer

[p. 167]

Froukje Annema
Mem

Hja hat my droegen en my widze
My al har memmeleafde jûn
Oan har hân die 'k de earste stapkes
By har ha'k rêst en waarmte fûn

Hja hat my leard om leaf te hawwen
En bliid te wêzen mei wat 'k hie
Te genietsjen fan de moaie dingen
Hja learde my wat libjen wie

Mar doe't it wrede needlot tasloech
En hja by in ûnk it libben liet
Doe koe ik net mear fan har leare
It dragen fan sa'n grut fertriet

Piter Boersma
De Lytse Bouhoeke mem

ik hâld fan dit lân
de lytse bouhoeke
is it om my oer te skamjen
want
mem oer dizze kluten
moasto mei bleate knibbels
en it ferrekte boerewiif
dat in stoer ûnder in blompot lei
om te sjen ofsto him stelle soest
ja en ek dy boer en syn grutsk wiif
yn 'e tilbury nei tsjerke ta
namen se jimme bern
ferkommend yn eastewyn en snie
net mei de skobbejakken
dyn ferhaal
kom lis de holle mar by my tsjin 't skouder
ik sil dy aaie
werom ek is de loft sa griis no
en falt der rein
sjoch my mar oan myn eagen binne blau
of silst ek op dit stuit
it fertriet dat ik dy joech en jou
ferwite
mar dizze wurden moatste leauwe
ik hâld fan dy

‘mem’ mar it sintimint leit der net boppe op, der komt in stribbige tagedienens út nei foaren, dy't men oanfielt, as men foar de earste kear de tekst heart.

It earste Mem hie hondert jier lyn, wurd foar wurd gelyk, út de pinne fan in tankbere dochter floeie kind. In sintiminteel fretfers, al sil de emoasje dy't derefter sit bêst suver wêze. Mar, mei men oannimme, de initiatoaren fan Operaesje Fers, stie by ‘fretfers’ wat oars foar. De tekst fan Piter Boersma is folle moderner, wurdt ek typografysk oars oanbean, docht earst in berop op soasiale en tsjin 'e ein op persoanlike sintiminten. Elk kin fan beiden wat meikrije. Demokratisearre poëzij, mar grif gjin ‘fretfers’. Dochs sil de demos yn Fryslan, foarsafier't dy belang by ferskes hat, it earste Mem wol heger oanslaan as it twade.

Op 'e bân steane ek stimmen fan ferstoarne dichters: Gerben en Jelle Brouwer, Geart Jonkman, Rixt, Fedde Schurer, Ella Wassenaar. Ik waard suver kei, doe't ik, oare kant de Styx wei, de stim hearde fan myn âlde fijân Geart Jonkman, dy't in kwatryn fan sines lêst:

Al wurdt my aanst de lêste romer skonken
al leit myn bonkerak yn ierde skerte sonken
dan hear ik noch dyn fuotstap yn it gers
en wurdt yn 't grêf grif fan dyn swietrook dronken.

[p. 168]

In typysk Tsjerne-fers.

De histoaryske wearde fan de bân wurdt fansels mei de jierren grutter. Oer tritich jier is er hast in vokaal mausoleum. Spitich dat der dan wol gjin apparatuer mear wêze sil om dit soarte fan bantsjes ôf te spyljen. Behalven ‘gewoan’ Frysk stiet der ek ‘Wâldfrysk’ op 'e bân, Jan Kooistra mei Himpen yn de simmerreen bgl. Douwe Fokkema lêst 't Eilaun fan Pita Grilk yn it Skiermuontseagersk en Christel Petersen it Noardfryske flaggeliet fan Albrecht Johannsen. Ek Bildtsk en Stellingwerfsk (= Oertsjongersk) binne fertsjintwurdige.

De fariaasje yn de stimmen is tige grut. Uteraard binne der moaie en oare stimmen by. In foarbyld fan in stim dy't sa moai is dat er foar my it fers, dêr't ik gjin kant mei op kin, akseptabel makket, is dy fan Baukje Wytsma. De meast aparte stim -en manier fan foardragen- hat foar my Dam Jaarsma. En bysondere graach mei 'k nei Sybe Sybesma harkje. Nêst pratende binne der ek sjongende stimmen: in trijemanskip en twa solo's.

Ik liuw dat men in ferskynsel as dizze bân allinne akseptearje kin as in nijsgjirrichheid. Men moat it net sjen as in literêr dokumint of soksawat. Men kin der ek slim konklúzjes oan ferbine oer it nivo fan de poëzij dy't Operaesje Fers útstjoert. Dy is alle tiisdeis en freeds oars, mei elk farsk fers dat nij opnommen wurdt.