Trotwaer. Jaargang 15

[p. 147]

Piter Boersma
Sûnder omballingen

Oer: Jelle Kaspersma, Fan 'e beuch (fiskersfersen) Koperative Utjowerij, Boalsert 1982, priis f 12,50

It lêzen fan Jelle Kaspersma syn fiskersfersen is as it yn it gesicht krijgen fan in bats buiswetter, dêr't men fan opknapt. Men lêst fersen, dy't sober, nochter en neaken fan taal binne en hiel direkt, platwei sein: rjochtút as in bargesnút. Kaspersma syn fersen dogge har oan ús foar as objektive meidielings: it subjektive wurdt net útsprutsen, mar toand. Yn Fan 'e beuch gjin poëtyske toan, om 'e autentisiteit lykwols al wat fakjargon.

Fan 'e beuch - fiskersfersen. De dichter nimt ús mei nei de súdwestkust fan Fryslân en nei de Iselmar dêr, krekter oanjûn foar de measte fersen: it fiskersskip, dêr't er as jongfeint, yn 'e fakânsje nim ik oan, op fear. Kaspersma nimt ús mei nei syn jeugdgebiet, nei de boarne fan syn dichterskip: it libben yn en mei de natuer, ûnderfiningen út syn jongfeintetiid, it elemintêre.

By de ûnderwerpen en de tema's it yn Fan 'e beuch om te rêden is lizze sentimintaliteit en anekdoatyk op 'e loer om 'e poëzy ûnderstek te dwaan. Kaspersma hat dy beide fijannen aldergeloks hast folslein bûtendoarren hâlde kinnen. Ik sei hjirboppe: it subjektive wurdt net útsprutsen, mar toand. Ik sis it no konkreter: Kaspersma hantearret in ûnsentimintele útdrukkingswize en folstiet mei it jaan fan bylden en feiten sûnder dêr in ynterpretaasje oan fêst te heakjen of sa yn te lizzen dat it der dik boppe op leit. En dêr berêst de wurking fan syn poëzy op, dy't ik wurdearje mei: sterk.

It fiskersbestean tekent er yn sa wurdt de frijdom kocht (s. 8) hierskerp sa:

it is alle dagen itselde gedonder
fan moarns ier oant jûns let
moandeitemoarn begjinne en sneontemiddei ophâlde
sneins útsliepe en dan fannijs
hjoed die nei de skift bliken
dat der oardel wichy
maats iel oerbleau
en niis ha wy yn inkhuzen
ús frijdom kocht
foar trijehûndert gûne

[p. 148]

Hurd en ûnmeilydsum bringt de dichter de sletten mienskip fan in fiskersstedsje yn byld yn elburch op in sulveren brulloft (s. 6):

swarte tulpen siere de stjonkende grêften
midden yn de stêd
wurdt de synagoge bewenne troch bargen
in fearnsieu nei de grutte opromming
(...)
sûnt fiifentweintich jier
hat it tsjerkefolk fan dizze stêd
gjin konkurrinsje mear fan Gods eigen folk

In essinsiëel aspekt fan it libben yn en mei de natuer bringt er yn sneltsjes helje (s. 16) ûnder wurden. De fisker berôvet de fisken fan har frijheid en wint dêrmei syn eigen frijheid. Foar meilijen is gjin plak, allinne as him in sitewaasje foardocht dêr't wat der eins te rêden is hiel dúdlik by yn byld komt en as it saaklik sjoen lije kin.

op in moarn mei himelsk moai waar
helle ik myn want út see
ien iel tilde ik út syn glêsheldere frijheid
it droegjende sinneljocht yn
njoggenenfjirtich hoeke wiene fergees ieze

ik haw him swimme litten
de hoek jit yn 't kop
kilometers wetter derfoar

Yn flecht (s. 26) komme wy yn 'e kunde mei in jongfeint dy't besiket om syn ûngeduerigens ûnder te krijen:

(..)
it doel is in klif fol bremerheide
mei útsicht op fiskjende reagers
in reebok tusken hege liven

sa'n plak
is te fier yn 'e tiid tebek
maitiid is it noch lang net
(...)

[p. 149]

Yn bûtsykje (s. 29) ha wy him wer en op 'e nij siket er it yn 'e natuer, mar wer op it ferkearde momint. Syn ûngeduerigens en langst binne sa grut dat er tiid en oere net ôfwachtsje kin, tiid en oere foar poësij, want wat er siket is de natuer dy't yn him poësij oanset:

do en ik rinne om't wy it thús
net langer bankje koene
oer de dyk dy't fryslâns fuottenein omklammet
fiif sintimeter snie kreaket ûnder ús klompen
de froazige stilte wier
(....)
lofts leit kâld de swijende dea
fan 'e iselmar
dy't inkeld stoarne merkels priisjoech
hjoed stie it waar ferkear foar poëzy

sadree't de jûn yn 'e loft komt
geane wy sûnder bút op hûs oan
en rinne ús niismakke printen
de mjitten 26 en 29 ½
bylâns

Nêst de frije fersen stean yn Fan 'e beuch ek ‘haikû’, of sa't Kaspersma se neffens in útlitting yn Trotwaer 1979, s. 123 neame wol, ‘trijerigels’. Hy skriuwt op it neamde plak: ‘De hiele Japanske tinkwrâld is ús frjemd. Zen-boeddisten binne der net folle yn Fryslân. Dêrom soe ik útstelle wolle om de “haikû” dy't yn it Frysk skreaun wurdt net mear te bilêsten meidizze to swier laden namme, mar om se tonei mar “trijerigels” to neamen, in oantsjutting dy't Goos van der Vliet brûkt hat, lykas Piter Yedema. Dan binne wy ôf fan alle Zen-ûnsin en dan kinne de trijerigels eins ris hifke wurde op harren poëtyske kwaliteiten.’ No, as ik dan wat fan dy Kaspersma sizze mei: se helje it lang net by syn frije fersen, mar as ik se op har sels beskôgje - foarsafier't dat noch mooglik is - dan moat ik sizze dat der aardich wat ûnder binne dêr't ik poëtyske kwaliteit oan takenne wol, byg. oan dizze (resp. siden 32, 34 en 35):

laaksum

de skouwen ferkocht
frijheid ferslein troch earmoed
leech leit de haven

[p. 150]

 

skûm op it wetter

 

karbolsnoekbearzen der yn

 

ein fan in tiidrek

jong wier

de stiennen bylâns
fleurich petear fan wetter
grien sprekt de maitiid

Yn it boek Haiku een jonge maan fan J. van Tooren kin men lêze dat haikû natuerpoëzy is, dêr't yn syn suverste foarm allinne de waarnimming yn oerdroegen wurdt en de selsekspresje ûnbelangryk is, dat it objektive poëzy is, dat is te sizzen meastentiids. Karakteristyk binne ûnderwerp en foarm en essinsjeel is de mentaliteit fan de dichter en foar dy mentaliteit moatte wy wêze by de religieuze begjinsels fan it Zen-Boeddhisme, dêr't de dichter Basho (1644-1694) dy't de haikû syn eigen karakter jûn hat, fan útgong. Foar wa't de neamde literatuer ken, is it klear dat Kaspersma syn trijerigels yndie net mei haikû beneamd wurde meie, mar it is ek dúdlik dat sjoen syn tematyk en wize fan dichtsjen syn flirten mei de haikû net tafallich is.

Wat Jelle Kaspersma yn syn fersen docht is de romantyk, de nostalgy en it sentimint op ôfstân hâlde en der bytiden sekeur mei ôfweve. Yn it fers it wurd is wei (s. 51) makket er dat eksplisyt:

om't úteinlik dichtsjen is
in sykjen nei it folsleine wurd
gie ik der op út op in simmerske dei yn april
fûgellûden en sinneljocht by de fleet
mar gjin wurd
skoften stie ik mei myn skriuwark ree te wachtsjen op it reade klif

in daalders plakje foar ynspiraasje wie my sein
oan myn fuotten lei fryslâns golle boarst
fan hollâns rike hearen skieden troch
trijeëntweintich kilometer iselmar

doe seach ik yn 'e bedelte
oan 'e eastkant de soannen fan dykstra
dy't tsjin inoar balten

[p. 151]

 

harren wurden

 

wiene troch de oanboazjende wyn

 

lykwols net te ferstean

De tekeningen fan Johannes de Vries foldogge my tige: fyn, hierskerp, elemintêr. Se aksintuearje wat de fersen yn dizze bondel meitsje ta poëzy. Frisia cantat! (Sjoch s. 7 fan de bondel).