Trotwaer. Jaargang 15

[p. 89]

Jan Wybenga
Om 'e kant hinne 2
Krekt gjin onplesierige jûn op Fryxma-boarch

Rekke de Grutte Frykse mei de fingerseinen fan har rjochterhân harmûtse oan, dan feroare dy fan model. It wie in lust dernei te sjen, al wiene der wol guon dy't it net stiene. En it hie wat oangewoans fansels: tik: in flotte alpino; tik-tak: in proastige baret; tik-tak-tik: in slûke wale; tik-tak-tik- tak: in stive helm. Mar tusken de aldernuverste dingen dy't men oan 'e ein fan de tiden sjen koe, wie it mar in simpele trúk.

Mei har jierrenlange tikprakyk kaam it de Grutte Frykse hast net mear oer, dat der in feroaring mislearre. Mar in hiel inkelde kear rekke se it reade pompeblêd, foarop oan 'e linkerkant, net rjocht yn 'e midden. Dat anti-bataafske symboal moast fansels alle feroaringen trochstean, want, sa't sels in bern begripe kin: gjin pompeblêd, gjin trânsformaasje! Dy sânde augustus, de middeis kertier foar trijen, lei de Grutte Frykse - lit my no fuort mar sizze dat se ynskreaun stie as Amalia Fryxma en mear as honderd dûbeldtellende Frykse jierren âld wie - de telefoan op 'e heak en rûn nei ien fan de fjouwer steatlike finsters fan har wurkkeamer. De grutte ruten sieten oan 'e bûtekant hast ticht fan smoargens en onhurichheden. Soks wie net in besonderheid fan in âld braak as Fryxma-boarch, mar yn de hiele Republyk waard sont jierren net mear glêswosken, omdat it langer gjin doel hie.

Tik-tak-tik! Troch de mjesken fan de wale seach se it ferwyldere park fan de boarch skimerjen. Begjin augustus wie de hjerst al begûn. De brunichreade kring yn 'e wolkens moast de sinne wêze. Yn gjin wiken hie se dy sjoen. Mar dat wie no, op 'e ein fan 'e tiden, hiel gewoan.

Mei in pepieren bûsdoekje, dat se mei de tippe fan de tonge wiet makke, fage se oer it rút. It waard der net better fan. De twa skiere mok-ravens, dy't yn it brune gers in giele kat ferskuorden, koe se der net dúdliker om sjen.

Mar se wist wat der te rêden wie. Alde Steffen, har butler, hie wer in kat minder op syn noed. Spitich ditkear, want krekt dit gieltsje hie se wol lije mocht. It beestje siet faak yn 'e finsterbank, dêr't se no mei de knibbels tsjinoan stie. Kibich dinkje!

Om net oars te wurden fan it foarfal tikke de Grutte Frykse har helm. Gjin oanstriid mear om weak te wurden by de dea fan in giel katsje! Nei't se har sa ferdappere hie, skille se om Steffen.

Steffen fleach net sa hurd. Earstens net, omdat it net yn syn aard lei: hy

[p. 90]

wie de sleauwe kant neist. En twadens omdat er krekt wat te pielen siet mei syn oantekeningen oer de literêre révolúsje fan santich, dêr't er, nei't himsels nocht altyd talike, de fernaamste rol yn spile hie, nei syn maat Wylde Bouke dan, de grutste Frykse opperteur oan 'e ein fan 'e tiden ta. Foardat er oerein gong, streake Steffen de brune map mei net publisearre teksten fan Bouke, dêr't er foar de tûzen en safolste kear yn omsneupt hie. Wat in pear hiene se west, doe, om santich hinne! En no stoatskave hy, de lêste echte Frykse literator, as it faktoatum fan Fryxma-boarch de ferinnewearre moarmeren gong del nei de keamer fan de Grutte Frykse.

- Se hâldt my as in soarte fan butler, tocht er grimmitich, - al wit se wol, dat ik nea in goede butler útmeitsje kin, omdat elke foarm fan fakbekwamens myn eare as nea betwongen non-konformist te nei komme soe. Ik griem der mar wat yn om, en dochs mei ik bliuwe. Dat is fansels om myn anneks wêzen mei de grutte literêre révolúsje. Dêr hat se sels in sterke émoasjonele bining mei. De révolúsjonêren hawwe har dytiids beskerme tsjin komplotsjende âlde hearen. Dat sil se nea ferjitte!

Hy kloppe oan 'e doar en stapte doe, sonder earst konformistysk te dralen, de keamer yn.

De Grutte Frykse siet by har skriuwtafel. Har helm hie se ontbûn, dat op har grize hier wie allinne links foaroan in skym fan it pompeblêd te sjen.

- Steffen, sei se, - mok-ravens ha it giele poeske ferskuord. Wat der fan oer is, moat einliks begroeven wurde.

- Dy kringen, sei er en waard echt lulk, - dy binne der krapoan tweintich jier en sjoch ris watfoar machtsposysje se har taëigene ha. Dat liket nearne nei, want it is basterdskaai, dat der einliks net iens wêze mocht. Mar dochs binne se der en bedriigje alles wat der noch fan de natuer oer is.

- Hybriden, sei de Grutte Frykse, - krije oan de ein fan de tiden de kâns en dy gripe se fansels oan. Men sjocht dat ek bûte de beestewrâld. Rûnom slane skeptysk glimkjende basterds onferwachts de kloeren út. Ba! Mar do stiest dêr by de doar te slingerjen as in sjamme oan 'e staak. Nim dochs in sit.

- Prinsipieel soe ik no oerein bliuwe moatte, sei Steffen stúmsk. - Mar ik wol wol effen prate. En wat der fan dy kat oer is, sil foarearst wol lizzen bliuwe dêr't it leit.

- Hoe is't mei de jonges.

- Goed. Se binne yn 'e kelder oan it pylkjegoaien, sjoelen en pingpongjen. En it apparaat is yn oarder.

- Ha se it blêd al klear.

- Alle njoggenensechstich eksemplaren. Mei har tsienen is har dat de gong mar.

[p. 91]

- Ah. Soixante-neuf!

- Jo seine?

- Soixante-neuf. Dat is Frâns.

- Frâns? Bouke sille jo bedoele.

- Nee, Frâns! As yn de ‘Frânse révolúsje’.

- O. De trotwaar-révolúsje, de oergong fan Fryks op Frâns.

- Einliks net. It wurd doelde tagelyk op in soarte fan évolúsje, seksistyske onfoech.

- Dat bestiet net, neffens my. In révolúsje, dy't tagelyk in évolúsje wêze soe. Dat hie Bouke nea goed krije kinnen.

- Dat wit ik, dat wit ik, sei de Grutte Frykse wurch.

- Want nim dat fan my oan. Rotjonges wiene wy, mar rjochtút. Alle beide, ik en Bouke. Goed dwers en ferkeard. En nonkonformistysk dat it sawat die!

- Ja, ja.

- Alle grutte initialen ha wy yn ien grutte raam de grûn yn boarre. EBF, DAT, DVDP, neam mar op. It hiele âlde establishment.

- Dat wie goed wurk, benammen DAT, dy hat my altyd yn 'e wei west. Jimme setten de krityske trend fan jim foargongers feardich fuort.

- Mar dan folle kréativer.

- En djipper dollend, suchte de Grutte Frykse, dy't yn 'e grutte spegel foar har oer seach dat se ongemurken har swarte baret optikke hie.

- En mei helte mear fyzje, sei Steffen foldien. - Wy hoegden al gau net iens mear te skriuwen. Wy kamen, wy seagen en de boel wie al berêden.

- Mar dêr kaam in klap op.

- Ja en hoe't dat koe! Dêr lit ik noch faak myn tinzen oer gean. Joast mei witte wêr't him dat oan lein hat. Mar op in dei wie alles oer en foarby mei ús bied.

- Dêr hat DAT efter sitten te stokeljen. Dêr bin ik hast wol wis fan, sei de Grutte Frykse, dy't wat temûk, troch krekt te dwaan oft se yn 'e gedachten wei derop tikke, har baret ontbûn hie. Om frijer prate te kinnen.

- Nim fan my oan, Steffen, dat dy âld strûk deryn behelle wie. Oan dy réaksjonêr ha se ommers kilo's kostber papier fergriemd.

- Mar, sei Steffen, - it kin ek kommen wêze troch it gefaarlike systeem fan de koöptaasje, dêr't de âld liuw ús hieltyd wer foar warskôge hat. Mar wy ha de moraal fan syn fabel gjin acht slein. En sa kaam it op it lêst safier mei ús skoandere bied, dat foege bern al koöptearjendewei machtsposysjes krigen. Doe waard dat djoere papier brûkt as ruften, dêr't de jongste baaskes har loarten yn draaie mochten. Jelle Uriah Heep en sokken, dy't froulju op har âlde dei gnypsk oantaaste. Ba, sis ik, en Ba! mien ik. Want dat Wylde Bouke de âlde EBF útrôp ta rassistyske doarpsgek dat wie fansels allinne mar in puike bydrage ta de nonkon-

[p. 92]

formistyske, kréative literatuer. Mar it eameljen fan in mantsje dat noch net iens út de literêre ruften wei is, is fansels net kréatyf, dat is onfoech, plat, konformistysk yntellektualisme.

- Ja, ja, sei de Grutte Frykse. - Do hast gelyk fansels. Mar de skille giet. Al foar de tredde kear, leau'k.

Wylst Steffen onderweis wie nei de foardoar, stoarre de Grutte Frykse nei har fiifkleureskema fan de Frykse literatuer. It wie mear as twa fjouwerkante meter grut. Nammen, titels, streamingen, it tilde derfan op. By de skriuwersnammen stie oanjûn oft it om in E (establishment), in HB (highbrow) of in SSE (skriuwende sonder euvelmoed) gong. It establishment wie wer yn trijen ferdield en de highbrows yn twa groepen. Yn de SSE's wie gjin gradaasje oanbrocht.

Wat mismoedich lei de Grutte Frykse mei harsels oer, dat har prachtige regy-model, har bonte strategyske skema einliks in weefsel fan yllúzjes wie. It yn inoar setten hie in spannend nifelwurk west. Mar yn de praktyk woene skriuwers net op it har tawiisde plak bliuwe, hiele tydskriferedaksjes jagen de boel yn de bulten en it tal minsken dat desertearre waard alle jierren grutter.

- De skriuwers rinne hast like hurd by it Fryks wei as de lêzers, tocht de Grutte Frykse bitter. - Wêr mei ik dat oan fertsjinne ha! Yn it Fryks rint it altyd op 'e non. De saken wurde grutter, wreidzje har út en dan ynienen: fûtsy. Nei de KU ferskynt de KUL, mar dan giet it hûpla de KULE yn.

Yn de gong hearde se Steffen razen, heech, mei senuweftige haaltsjes as in baarch dy't net om lyk wol. Doe fleach de doar iepen en waard de piipjende âld man midden yn 'e keamer foar har skriuwtafel delplante. In gewûpste knaap yn in swart learens jak die dat. Mei in heal each wie al te sjen hoe gefaarlik oft er wie: ien fan de nije fandalen, dy't net mear as echte minsken eksistearden, mar it libben boarten.

De Grutte Frykse tikke har gau de helm op 'e holle, want sels foar har gong it wisse foar it onwisse. Mar de fandaal moast der sa om laitsje, dat er Steffen losliet, dy't doe syn kâns daliks waarnaam en as in jongfeint ta de doar útspatte.

- Beppe, beppe, sei de ôfgryslike nij-konformist, - wat ha jo dêr in sierlik breedblikken earizer op. Of stelt it wat oars foar. Miskien wol in helm. Mar jo hoege net benaud te wêzen. Jo sille wy gjin hier kromje. Sels jo kopiearapparaat ha wy gjin belang by, al binne wy as skriuwers gek op multiplikaasje. En dy âld boarch fan jo, wolle wy alhielendal net ha. Of hiene jo tocht dat wy dy kreakje woene. Jo sizze ljeaver neat? Dat is spitich, mar it is net oars.

[p. 93]

Elk sil al wol begrepen ha: dy ôfgryslike nij-konformist is hielendal gjin minne fint, likemin as syn fjouwer maten, dy't yn 'e keuken mei âlde Steffen oan it mâltjirgjen binne. It is fansels net arich dat se yn de map fan Bouke omsneupe. Dat is hast ontwijing fan in relikwy! Mar har slach jonges sil oan 'e ein fan 'e tiden ta wol wat baltsjurrich bliuwe.

De Grutte Frykse hie har helm oplost. Fersteurd seach se nei Learen Jek op. - Wat bisto? En wat wolsto? frege se skerp.

- Ik bin Jouke de Wylde, Jo Grutheid, en mei fjouwer maten hjir kaam om ús tydskrift yn it register fan de Frykse skriuwerij ynskriuwe te litten.

Hy wiisde nei it fiifkleureboerd.

- In tydskrift, sei de Grutte Frykse en seach wat ferbaasd nei it Learen Jek foar har oer. - Der kin fansels altyd ien by op it boerd. Mar dêrom hoege jo Steffen dochs net te molestearen. As jo op it gemeentehûs komme, drage jo de boade dochs ek net tsjin syn sin foar boargemaster syn skriuwtafel.

- As dat mantsje my by de doar net foar de fuotten rûn hie, hie'k him wol gewurde litten. It wie mis fan my. Mar soms bin ik wat te koart foar de kop.

- Hm. Mar dat tydskrift. Wat binne jimme doelstellingen en watfoar kwaliteiten bringe jimme yn?

Dat gapjen gjin biten hoecht te wurden, waard Steffen dúdlik doe't de fjouwer Learen Jeks de map fan Wylde Bouke de himel yn priizgen. In dokumintesamling dy't syn gelikes net hie. Dat it duorre net lang of Steffen rekke op 'e tekst oer de grutte jierren santich en wat er doe, tegearre mei Bouke, net út 'e wei set hie.

Mar dat dy Learen Jeks net hielendal arich wiene die bliken, doe't de langste fan harren sei: - Steffen, net ien fan ús kin mear of better dwaan as de histoary lije wol. Dat is it bod dat elk krijt, mear net. Elk kin der in bytsje in eigen gesicht oan jaan, mar dat is dan ek alles dat der ynsit. Jimme koene doe sa flink wêze, omdat it yn it Frykse kader jimme tiid wie.

Dêr koe Steffen it alhiel net mei iens wêze: - As jimme mei sa'n barbaarsk fandalistysk-fatalistysk útgongspunt tinke wat nijs op 'e priemmen sette te kinnen, begûn er en prate noch in hiele tiid troch.

Jouke de Wylde hie sein dat hja fiven fan doel wiene it ôf- en útstjerren fan it Fryks te begelieden. Se woene eksperiminteel en tige nonkonformistysk skriuwe oer de aktueelste, lêste en slimste dingen. Se woene har oppenearje as echte rotjonges, sa dwers, sa ferkeard, dat de ridels fan illinde de Fryksen troch de hûd skuorre soene!

[p. 94]

Elk sil wol begrepen ha, dat de Grutte Frykse him onderwilens in stoel oanwiisd hie, omdat se der gjin nocht mear oan hie nei him op te sjen.

- Hm, sei se, nei dy tirade, - as wy de kearn út dat gebalt plúzje, ha wy miskien de oanset ta in begjin.

Doe tikke se har baret, út stylgefoel, en sette útein mei in monolooch. Jouke koe der allinne sa no en dan ris mei ‘ja’ of ‘nee’ tuskenkomme. Dat wie in hurd gelach foar ien dy't leafst mei de bek yn beide hannen rûn. Mar it wie goed waarm yn 'e keamer, dat hy waard suver wat slûch en yn dy slûgens nuet. Mar doe't de Grutte Frykse oerein gong en nei har skemaboerd rûn, wie er wer goed by de saak. Hy stie nest har, doe't se yn in frij hoekje mei in sechste kleur ‘Learen Jeks’ notearde, mei in F derby. Dat wie in nij symboal en dêrom sette se yn it fakje ‘Ferklearring’ noch F = Fandaal.

- No witte Jo wêr't jimme plak is, mei ik hoopje. As jimme oaren foar de fuotten rinne, wurde jimme, krekt as Steffen niis, wer op jimme plak tild. Komt jimme bledsje út, dan meie jimme my it earste nûmer wol tastjoere foar kontrôle. En dan wol ik der wol oer skriuwe yn myn bied.

Doe't de jonges yn 'e kelder genôch pylkjegoaid, sjoeld en pingpongd hiene en hongerich waarden, kamen se yn 'e keuken. Dêr sieten de fiif Learen Jeks mei de Grutte Frykse en Steffen yn drok petear. Dat moast wol onderbrutsen wurde om wat oan de honger fan de jonges te dwaan. Oan 'e ein fan de tiden ferbaasde net ien him mear oer wa of wat, mar honger bestie noch.

Doe die bliken dat ien fan de Learen Jeks, de lytste noch wol, in miel oproppe koe troch op 'e tafel te tikjen. Mar omdat net ien sjen mocht hoe't er it die, moasten de sechtsjin oaren yn 'e gong wachtsje.

Doe't se der wer ynkamen, stie der in miei op 'e tafel, sa't allinne de djoerste restaurants reemeitsje kinne. By sok tikjen wie de mûtsetikkerij fan de Grutte Frykse mar bernespul. Mar dat sei net ien fansels.

Allinne Steffen hie wat te grommeljen: - Knoeie mei de literatuer, it klimaat en it iten. Dêr wie Bouke fûl op tsjin!

Ferwizings:

Trotwaer, Hjir, De Strikel, L.C., N.R.C., N.N.R.F., N.O.S., Fryx, de Bibel, Shakespeare en Marx.

Frase, A: Verhalten und Evolution. Berlin, Frankfurt 2031.