Trotwaer. Jaargang 14

[p. 281]

Eppie Dam
Wat teutelje en tralala

Bartle Laverman / Ik laitsje my dea (fersen)
Koperative Utjowerij, Boalsert 1981, priis f 10,00.

De flintertinne fersebondeltsjes (sels as ferlytsingswurd noch te bondelich en bombizich) fan Bartle Laverman te Baffelt, is men hurder trochhinne as troch it smoken fan in sjekje. Kloentsjetee (1979) hie Pier Boorsma, neffens syn sizzen (Frysk en Frij, 6-2-82), ‘yn twa minuten út’, wylst by my foar Ik laitsje my dea (1981) de stopwotsj stilstean bleau op 3'39’, mar doe moast it echte lêzen fansels noch al begjinne.

Hoewol't Laverman syn boekjes my (harrekrammele) tinken dogge oan fan dy pyp- en segaarsmookkrigen, fiel ik my oan 'e oare kant ferplichte om even tsjin Boorsma yn it gewear: Men kin in slokje sûnder wat te priuwen yn ien swolchslach achteroerslaan, mar men kin it ek klokje-by-bytsje op jin ynwurkje litte, en nei myn idee is dat de manier om poëzij te lêzen en te hifkjen. Yn alle gefallen foarmet sa'n prosedee de basis foar dit besprekje, wat lykwols net weikriget dat ik wol in bytsje argewaasje ha fan 'e oanslach dy't Laverman mei syn flutterkes en skilferkes fan printwurkjes docht op 'e ûnderskate subsydzjepotten, want behalven ûnnoadich, fyn ik dizze fersnipeling ek frijwat a-kollegiaal. Skimerlânskippen (1975) & Winter (1977), en dêrnei ek Kloentsjetee & Neitins (1977) hiene mei gemak yn ien bondel ûnderbrocht wurde kinnen, en dat hie de KU wer twa oanfragen skild.

Ik ha my trouwens dochs besaud oer de KU. Ut eigen ûnderfining wit ik dat it útjaan fan fersebondels hjir net bepaald in kwestje is fan in-skeet-en-in-sucht en dêrom seach ik ek nuver op, doe't ik lies dat de KU hjir fersen fan 1978-1982 yn boekfoarm ferskine lit yn 1981(!), kompleet mei stipe fan C.R.M. en al. Ik kin my better net fertokje litte ta ferkearde spekulaasjes, mar át it ek hurd kin!

Yn Ik laitsje my dea steane 21 koarte en langere fersen, dêr't 14 fan trije

[p. 282]

syklussen foarmje, te witten: M.S.-fase 1 (5 fersen), Katharsis notulen (6 fersen) en tritigers (3 fersen). It bondeltsje set útein mei 6 ‘losse’ fersen en slút of mei in fers, dat in fariant is op it twadde fan dy 6.

simmer	simmer?
stean ik oan it rút	stean ik oan it rút
koarnfjilden oeral wiuwend	koarnfjilden oeral wiuwend
en dêr: it jongfolk	en dêr: it jongfolk
fol wille werom fan in hite dei!	fol wille werom fan in hite dei!
tink ik oan	tink ik oan
doe't ik jong wie	doe't ik jong wie
doe't ik lake	ik laitsje my dea

Hoewol't dizze beide ferskes net dalik priuwkes binne fan treflike Fryske poëzij (oan it rút, koarnfjilden dy't noch altyd klisjeemjittich wiuwe en dan sa'n sûbelsinnich en pikanterich útropteken), fyn ik se ek net alhiel neat-sizzend. Soks jildt trouwens foar in grut part fan Laverman syn fersen. Dêryn barre op poëtysk mêd meastentiids net in soad skokkende dingen, mar dan ynienen binne der in pear fan dy lytse ynjeksjes dy't jin ferrifelje en dochs even nuver yn 't liif omwine. De lêste rigel fan it lêste fers (tagelyk titel en lêste rigel fan 'e bondel) is sa'n ynjeksje. Immens besef fan oer-en-foarby en ynienen folle-fierder-hinne-wêzen (simmer? nee: hjerst, sterker: winter) kriget yn dizze fjouwer wurden in boartliknavrante útwurking dy't syn doel net mist. Hjir wurdt, net swiersettich mar dêrom net minder effektyf, it minskelibben werombrocht ta syn essinsje en dat is syn fergonklikens: laitsje om wat west hat en om wat ienkear komme sil, laitsje oant de dea der op folget.

Tsjin 'e achtergrûn fan 'e syklus M.S.-fase 1 hat de titel fan 'e bondel in noch folle djippere lading. Yn fiif koarte mar hiel direkte en yn har earlikens, oanpakkende fersen wurdt it bestean fan it frommes mei multiple sclerose beskreaun en benammen dat fan 'e minsken dy't har nei binne: harren ûnmacht om ‘fan feilige ôfstân’ mei te libjen en te lijen, de hope en de yllúzje tsjin better witten yn en it ferlegen-wêzen mei tsjinstridige emoasjes. Fral de macht fan it optimisme dy't elk maniakaal en mei alle geweld opropt om him oan fêst te hâlden, ferbynt dizze syklus tige skrinich mei de titel fan 'e bondel.

It is in pree dat Laverman by it beskriuwen fan sa'n yngripend sykteproses en it hâlden-en-kearen dêromhinne, sober en sekuer te wurk gien is sûnder skriemerich en sentiminteel te wêzen, mar ek sûnder it slachtoffer te wurden fan keunstmjittige gefoelleazens en mispleatste relatifearringsdriuw, want dat is dan wer it oare gefaar. It lykwicht is lykwols perfekt. Dêrom fyn ik it ek namste spitiger, dat der dochs in pear steu-

[p. 283]

rende rigels yn steaun bleaun binne dêr't maklik better Frysk fan te meltsjen west hie: witst ek net wat te sizzen, dus geane wy út iten, hoefolle wiken no wol net sa. Boppedat is it weilitten fan 'e lêste rigel yn fers 4 (sjocht Trotwaer 79-6, side 372) foar my in ferearming: hoefolle wiken wol net sa / soms moat ik nel har ta / om te sjen oft se wol bestiet // se bestiet.

5.

en as se wer tús komt
geane wy wer gewoan mei har fierder
plannen foar de hjerst al ree
krekt dwaan oft der neat is

krekt dwaan oft der ivichheid is
krekt dwaan oft Tafal hjir noch hearsket
dûnsje mei de dea
ik tútsje har lippen

moaie tiden yn Baffelt,
sunny Baffelt!

Behalven yn Baffelt, is it ek ‘moai’ by Lutke Saaxum, Saaxumhuizen en Pieterburen. Yn it fers ôfskie wurdt sa yn it earste oankommen in noflike fytsritsje beskreaun troch de Grinslânske klaai mei syn ploege ikkers en syn boerepleatsen mei kôgjende geiten en kalkoenen. Oan 'e lêste rigel ta (de fytser is ôfstapt en rint oer de dyk hinne op it Waad ta) is der neat te rêden, mar dan giet er ‘troch it slyk de see yn’ en ynienen kriget it earst sa kalm fuortkeuteljende ferske in benearjend karakter yn 'e suggestje fan in (spile) selsmoard en dus fan in ôfskie foargoed. It is opnij in foarbyldsje fan dat typyske Laverman-trekje om it drama earst soarchfâldich yn te kapseljen yn allehande jeuzeltsjes, om it dêrnei yn in pear wurden ûnferwachts foar it ljocht te heljen.

Guon fersen lykje yn har pretinsjeleazens hingjen te bliuwen en smite neat mear op as aardige nostalgyske en natuerstreakjende beskriuwings (bargepoaten en earste sinne). It is dyselde pretinsjeleazens dy't Laverman syn fersen, behalven sjarmant, faak ek earlik en sympathyk makket. No wit ik wol, literêr-kritysk besjoen binne der wol bettere kritearia fansels, mar ik skriuw se hjir del om dêrmei de eigen aard fan syn poëzij te karakterisearjen, en ik sis der ek no wer dalik by dat men jin maklik fersjen kin op dy saneamde pretinsjeleazens fan Laverman syn fersen, om't de swierdere aksinten faak hiel even as tinne wjerljochtpylken troch de fersen hinne sjitte, sûnderdat it no direkt op in tongerjen oangiet. Ik tink dat Alex Riemersma yn syn besprek fan Laverman syn Kloentsjetee ta in soartgelikense konklûzje komt (sjoch Trotwaer 81-6, side 397-402).

[p. 284]

Ungewoan fûl fan toan is it earste fers fan 'e bondel, Ids' kisten. It kabouterfrysk dat Laverman gauris skriuwt (oh ja, tsjaa, wat teutelje en tralala en ah dy woarstige oktobers!) sit hjir yn in wat kriichshaftiger kesjet, krekt as moat der in (persoanlike?) frustraasje om hals brocht wurde mei swier en puntich wapenreau. Wurdt hjir it Fryske lân dat ferkomd is troch oerkultifearring en de lije mentaliteit fan syn bewenners tsjinoer Laverman syn eigenhandich skepen Grinslânsk paradyske set, dêr't allinnich de keunst him noch werombringe kin ta de keam fan it libben? Om myn part. Dúdliker is my dat dizze agressive manier fan skriuwen Laverman dochs folle minder leit en dat er dêrom yn wêzen feroardield is ta syn eigen jeuzelpraat-mei-ferdjippings, want dêryn lizze benammen syn krêften.

De syklus Katharsis notulen (foar adri) is ek net mijen fan toan, mar it grutte ferskil mei ids's kisten is, dat der hjir mear sprake is fan distânsje en dat makket dat dizze fersen gâns mear te sizzen ha. De dichter spilet hjir de rol fan notulist by it oanskôgjen fan in maat dy't net fan it wiif ôfkomme kin (sic) en sa'n skriuwers-rol fan in partisipearjende bûtenstanner leit Laverman it bêste (sjoch ek M.S.-fase 1). Syn dichterskip liket in oanhâldend en behyplik hinne-en-wer tusken bûtenstanner- en partijwêzen, lykas soks ek konkreet stâl kriget yn 'e lytse syklus tritigers, dêr't it frommes by hím heart mar tagelyk by in oar. Dat bûtenstanner-en partij-wêzen korrespondearret ek krekt mei it earderneamde taliddige karakter fan syn poëzij en mei de dûbelsinnige betsjutting fan 'e titel fan 'e bondel: Ik laitsje my dea. Wat teutelje en tralala... mar ûndertusken.

(Polder, 17 april 1982).