Trotwaer. Jaargang 10

[p. 312]

Wis wier, de guozzen fleane heech

18 en 19 july1978

Bêste Goos.

Yn dyn brief fan 26 maert 1978 hast my útsteld mei in bisprek op dyn bisprek (Trotwaer 1978-3) fan ‘De guozzen fleane’ to kommen In stikmannich opmerkings dêroer wol ik wol skriuwe

1 Myn stikje ‘Oer haikû’ efteryn de bondel is net in gearfetting fan Van Tooren, der steane guon oare dingen yn en de skriuwers dêr't ik dy wei haw, haw ik neamd Dat haikû yn Europa gjin folkskunst is, is dúdlik; ik haw it inkeld fan Japan sein Hwat onomatopéen, these en pendant bitsjutte, leare wy op de middelbere skoalle Dy't dy skoalle net hawn hawwe, sykje it op yn in encyclopedy

2 Skriuwe oer haikû-yn-it-Frysk hâldt yn dat ik oer eigen haikû skriuw om't ik de earste wie Dêrom hastou dyn earste trije slagge haikû-fersen ek oan my tastjûrd om myn oardiel to fornimmen

3. Suver alle fersfoarmen (kwatrinen, terzinen, sonnetten, ensfh), ritmen, rymskema's binne fan oare kultueren oernommen; yn eltse tael binne se oars en dochs is de namme biwarre Krekt allyk is it mei de namme haikû

4 Hwatst skriuwst oer Van Schagen, hie ik sels al skreaun Myn oerdiel oer him is dudlik ‘syn prachtich dichtwurk’, ‘syn birêsting en syn wysheit’, ensfh Hwerom moast neibauwe hwat ik al skreaun hie? Van Schagen is in great dichter, biynfloede troch de haikû, en dochs skriuwt er hast nea haikû om't er in oare ynstelling hat, dêrmei wied er foar my wichtich om to neamen

5. Yn Japan wurdt noch altyd haikû skreaun, nettsjinsteande ‘de fabrykspipen’. Ik bin berne njonken de greiden en greatbrocht yn 'e polder. De Friezen yn Fryslân libje mear yn en by de natuer as it greatste tal Japanners. De Japanske kunst wurdt noch altyd bihearske fan de stiltme, de ienfâld, de wiksel fan kearn- of kaeiwurden en fan bylden, ek yn films (De frou yn it sân; Dodèskadèn) De Zen-filosofy wreidet har út yn East en West Hja is bisibbe mei de leare fan Jezus Kristus oan de iene kant, mei de psychoanalyse oan de oare

6 De omkaftfoto is tige gaedlik foar de forkeap Guon minsken sizze by eltse

[p. 313]

sinne-ûndergong: ‘sjoch ris! krekt in printbrievekaert’ of ‘klearebare kitsch, sa moai’. Net kunstmjittich, hear, folslein echt. De guozzen binne net tekene, mar fotografearre. It is in âlde wet fan alle grafici dat fûgels en minsken net ta it boek út fleane meije; automatysk wurde de clichés omdraeid. Ik hie in prachtige Japanske kleuretekening, mar dy wie rottekrûddjûr.

7. It Latynske fers oan 'e ein fan 'e haikû is in sarkastysk grapke. Edent pauperes is út in katholyk gebeten bitsjut: ‘de earmelju sille ite’ (yn it kommende Ryk); ora pro nobis bitsjut ‘bid foar ús’, en wurdt binammen yn Litanijen faek-en-folle brûkt Allinnich ‘o tempora o mores’ is fan Cicero: ‘o tiden o seden’, yn de bitsjutting faken fan ‘hwer moat dat hinne’. De titel koe wêze: ‘Gebet fan de bourgeoisy’, mar wolst dochs leaver gjin titels? Boppedat hat it mear bitsjuttings.

‘Hy smyt it wetter mei de lytse poppe fuort’ is neffens dy ‘in bikende sizwize’, Spitich, dy is oarsom dou silst de poppe (it bern) net mei it wetter fuortsmite. De lêzer moat fan de omdraeijing krekt de hoart fornimme! ‘It liket wol oft (dou) de tael net altyd likegoed yn 'e macht ha(s)t’, soe ik dy sitearje wolle. Mei wijwetter hat dizze haikû it measte net to krijen; de lytse poppe kin it bern Jezus wêze, it wetter it doopwetter - mar dou bist mei sokke dingen net goed bikend, skriuwst sels. Dêroer aenst mear. De widere bitsjutting fan dizze haikû is: yn ús kultuer hat de minske it wichtichste al fuortsmiten, sil nou it lêste byld fan de wiere wrâld, it lêste dat ús skjinmeitsje kin, it lêste oanhâld en it lyts ûnthâld, ek fuort? ‘Hy’ kin de (westerske) minske wêze (der haw ik oan tocht), hy kin de Paus wêze (oan him haw ik net tocht), hy kin Goos van der Vliet wêze (dat hie ik net forwachte)

‘Sjoch hoe't de gleone sinne syn fear yn gloed set.’ ‘Fear moat fansels fearren weze’, skriuwstou. Ne, it moar fear wêze; de fesant is mear as in fesant, en dy dan noch ‘yn syn hiele hear en fear’ (oarspr. hier en fear). Krekt de dûbelbitsjutting is dy (wer) ûntkommen ‘Sjoch’ is wêzenlik en kin net mist wurde: spitich foar Tiny Mulder en dy.

It is net ûnmooglik dat ik Bûson syn fers noch yn 'e efterholle hie; ik skreau mines yn it sikehûs en hie dat fan Bûson al inkele jierren net mear lêzen. Lykwols bou en bitsjutting binne oars. Ik hwa sawntjin jier yn Wassenaer en tsien yn Gaesterlân tusken de fesanten libbe; se komme yn ‘Fersen’ (s. 20) ek foar. De fesantehoanne is in Eastersk foarst allyk De wurden ‘maeitiid’ en ‘gleone sinne’ hawwe trêdderlei bitsjutting it Frysk is like ryk as it Japansk en oare talen - as men lêze kin

‘It iennichste lûd’ sil wol faken brûkt wêze en noch wurde; hwat sil men yn in folsleine stiltme, mei ien machtich lûd? ‘Heech yn 'e loften’ is geef Frysk.

‘By it stek wer in foalle oarsom to drinken’ - ja, dêr komt hwat efter: ‘dy âlde

[p. 314]

merje’. It is it prachtich byld dat wy altyd wer sjogge: de merje, lit ús sizze: mei de holle nei rjochts, de foalle krekt oarsom mei de holle nei lofts, drinkend - âld en jong, ynmoedich togearre, sa forskillend, sa itselde.

De kraenfûgel: dizze fûgels briede net yn Nederlân, dat ik koe him net yn it nêst lizze - in flauwe opmerking. ‘Ik brocht him nei hûs’ is mei opsetsin keazen, hwant it soe syn hûs wêze, hy wie healdea, hy hie sa'n hûnger, ik joech him in hûs, ik joech him iten, ik joech him dus alles; hy iet wol, mar hy pikte. In protte minsken binne sa, binammen kritici. Ik haw myn libben wijd oan de opjefte minsken nei hûs to bringen.

 

 

Dat ik ‘twa moanne omstinne moatten’ haw op it fesantefers, is mislik praet; ik haw dat net sein, inkeld dat in haikû-fers my faken rju tiid kostet; itselde hastou ús fornijd oangeande dyn haikû foar myn sawntichste jierdei.

‘Drysten’ is net in dichterlike frijheit, it heart by it rychje fuortsettende mulwurden (as adj en adv brûkt) dêr't de d ôfsliten is: drysten, gysten, opslûpen, wrimpen, rimpen, razen Fij, dat in kritikus dat net wit. By einbislút hâld ik it mar op dizze sin ‘Lieuwe Hornstra syn fersen komme yn myn eagen de Japanske oerfoarm it tichtst binei fan alle ‘haikû’ dy't oant nou ta yn it Frysk publisearre binne’ De kearn fan haikû is nammers dat de kosmyske wierheit ynderlik en uterlik itselde is; en dat stiet net yn it boekje fan Van Tooren. Dêr stiet allinnich dat de minske ‘yn harmonije libbet’ mei de wrâld.

It byld dy untkommen

Dyn bisprek fan de oare fersen kin ik min oer. Opthalmology en Cardiology: de wurden binne brûkt krekt om dúdlik to meitsjen (omdôch, by dy) dat it om hwat oars to rêdden is as om lyflike saken Cardiology, de leare fan it hert, is de leare fan de leafde Ophthalmololgy, de leare fan de eagen en de optyk, is de leare fan it - ynderlik - sjen. (Hwerom de ph? Ik bin in âld man; it measte dat ik lês, is Frânsk, de p forskynt yn optyk en opticien.) De folchoarder is mei sin keazen C 1, O1. O2. C2. Wurd. Hja moatte met yn de tiid (hoarizontael), mar yn de djipte (fertikael) lêzen wurde. Hwat is de bitsjutting, it wyt fan de leafde? It earste andert is bitter (C1) De minske rint yn tsjusterens, hy wit it net, hy moat birêste (O1) It andert is, en dat is de omkear, dat de egocentriciteit wurde moat ta ex - centriciteit: it tsjuster fan de minske ta it ljocht fan God (O2). Dat bigrypstou net, moast mar oannimme dat it foar leauwende minsken sa is Mei sok leauwe leit (nei de froast fan 'e iensumens) it lân iepen (fruchtber) en is de dea altyd minder as de leafde (C2). Itselde wurdt nochris dúdlik sein yn ‘It wurd’ it koe ek ‘Golgotha’ hjitte.

It iennichste dat ik fan dyn bisprek, dêrst ‘trije moanne op omstinne moatten’ hast, sizze kin, is dat it like ûnsinnich en minderweardich is as dat fan oaren. In kompliment is dat net It bitsjut gewoan dat jimme net lêze kinne, dat it byld jim

[p. 315]

ûntkommen is. Dan bistiet de poezij net mear, dan is alles bare ‘woastenije’, dan is de ‘ûnderierdske wrâld’ der net mear, likemin de ‘bern mei sêfte eagen’ (fan dy forkeard sitearre), en de ‘skippen mei frachten fan fierren’ binne fordwoun. Dou witst net hwat poëtysk (as byld) in fisker is, inskipper. Hastou wolris in ‘foalle’ sjoen? syn eagen? hast nea op in ‘brulloft’ west t de leafde it wetter yn wyn foroare, lykas yn Kana?(‘Fryslân’, s. 52)

It ‘raar smaakje yn 'e mûle’ gun ik dy dyn hiele libben sa langstou ‘It gewelt fan 'e leren’ net bigrepen hast (Foar it oare hie ik tocht dat de persoanlike opfettings fan dichter en bisprekker gjin rolle by dy spilen?) Dat dit fers (‘O Fryslân’, s. 48)yn ‘in bombastyske bibeltael’ skreaun is, ûntstriid ik dy: der sit gjin Bibelsk wurd yn Mar it kin wêze dat foar dy Bibel as sadanich bombast is: dou hast ‘der net iens trochhinne komme kind’ Hwa de Bibel net ken en der neat fan bigrypt, kin ús hiele kultuer net neikomme, de kunst net: de byldzjende, de literaire, de muzikale, ek de filosofy net, de skiednis net, Marx net, de tael, de talen net, ús tinken net

Amos, learde ik as jongfeint fan de anarchistyske ex-dûmny Bart de Ligt, is wol de meast revolusionaire, maetskippij-krityske profeet. Hy skriuwt masterlik, profetysk proaza

‘Maeitiid’ is neffens dy in praetfers Lykwols de earste strofe is neffens it Heechliet út 'e Bibel, de twadde en trêdde strofen binne folslein midsieusk: op sokke fersen waerd muzyk komponeard. Fan ‘Emmaûs’ hast fansels neat bigrepen, kenst ommers de Bibel net, en Emmaûs is hast it kaeiforhael fan it Evangeelje. It fers hat deselde bou as ‘Antlit’ (‘Fersen’, s. 13), en dy bou kinst in side oer fol skriuwe Dat is al ris dien. - De foarste rigel is bisibbe mei Gysbert Japiks dy't ‘De dei is hast forroun’ ek brûkte foar Emmaûs. Ien fan de meast bikende lieten fan 'e wrâld (yn it Ingelsk ‘Abide with me, fast falls the eventide’ fan H.F. Lyte) is dêroan wijd. Hwatstou oer myn fers skriuwst, is forskuorrend: de dichter hat net ‘treast foun by Him en in nije wissichheit: de dea’. Hwer stiet soks? - De earste kaei leit yn de twadde strofe Oerdei wiene de sinnen - yn wissichheit forroun - nou komt it tsjuster. De sinnen: it forstân, de logica, it moed, de forwachting, de foarstelling. Yn wissichheit: de wissichheit fan in biheind forstân, hwant de Emmaûsgongers (de minsken) tochten wis to wêzen, lykwols hja kamen yn it tsjuster (O 1 en O 2). De twadde kaei leit yn de iepenbiering yn it hert: dy makket alles dúdlik: juster wie it Krûs, moarn is it Peaske en Pinkster (ek de kearn fan ‘It Wurd’, s. 47). Net de dea, mar de opstanning, Goos

Datst min kinst oer de tuskenfoarm fan poëzij en proaza (Lazarus, Martha, Amos, dyst hielendal net bisprutsen hast), seit mear oer dy as oer dizze op't heden ynternasionael brûkte skriuwwize Hawar, skriuwers en dichters moatte sûnder kritici gewoan trochgean

Myn groetnisse, Lieuwe