Trotwaer. Jaargang 10

Willem Abma
It foarsafier fan literaire krityk.

1.

Literaire krityk sa's dat dan neamd wurdt, is in bitreklike saek. Nim nou it boek fan Martien J.G. de Jong: ‘Over kritiek en critici’, dêr't fasetten fan de nederlânsktalige literatuerskôging yn de tweintichste ieu yn oan 'e oarder komme. It komt der op del dat frijwol, sa net, eltse literatuerkritikus syn eigen útgongspunt hat. Op in heechst krijt er, as er hwat bitsjutting nat, in pear neifolgers. Dan mei er him de lieder of paedwizer fan in eigen rjochting neame. Men krijt de yndruk as men sa'n boek lêst dat alles ôfhinget fan de tafallichheit fan it subjektive en dus it subjekt. Hokfoar kriteria kiest hy om to resensearjen? Hoe projektearret hy? Hwant dat er projektearret, is wis. Nettsjinsteande al syn krewearjen ta objektivearring, der slûpe hieltyd wer subjektive eleminten yn. Ik soe wolle dat dy ‘die-hards’ as autonomy-oan-bidders en struktueranalisten it boek liezen fan Fokke Sierksma: ‘De religieuze projectie’. Sierksma basearret him foar in great part op de lear fan de anthropobiolooch Helmuth Plessner.

Faeks dat it lêzen fan dizze lektuer sokken op oare gedachten bringe kin. Literatuer is absolút yn har bistean, literatuerkrityk is sa relatyf as it mar kin. Dy tsjinnet oare doelen as in absolút en alwittend einoardiel. Dy is in tafallige bineijering dy't it bistean fan in nije publikaesje buorkundich makket, mei mooglik hegere forkeapsifers as gefolch fan dat gewach. De lêzer kin en moat

[p. 74]

himsels in oardiel foarmje. Dy lêzer kin him fansels liede litte troch in min of mear fomeamd kritikus. Hy kin him der op wize litte dat der tael- en stylflaters yn in boek sitte, dat der ynderlike ynkonsekwmsjes yn foar komme, dat it boek sá net konsistint is, dat der ûntalitbere perspektyfwikselmgen pleats fine, dat der relaesjepatroanen binne, dat der plots binne dy't to ûnderskieden falle, dat er to krijen hat mei in auctoriale roman, en net mei in ik-roman of in personale roman. Dy kritikus kin him útlizze hwat der bidoeld wurdt mei bigripen as ‘implied author’ en ‘beliefs’. It bliuwe allegearre formele en technyske saken dy't allinne net in totaelwjerfarren en it totale wjerfarren fan in tekst opsmite kinne. Dat totale wjerfarren fan in kunstwurk lit him nea loskeppelje fan de totale sintúchlikheit fan it waernimmende subjekt en bliuwt dêrmei yn 'e groun fan 'e saek en yn lêste ynstânsje in subjektive oangelegenheit. Soks makket dat ik net botte motivearre bin om my út de liken to skriuwen oerin literatuerbineijering. Ik bin heech út forwûndere oer it feit dat ik om my hinne sjoch en lês figueren dy't boppe har stjerlikens bisykje út to stigen troch in theory oan to hingjen of to lansearjen dy't it (tydlike) oadium fan ûnstjerlikens meikrigen hat. Nochris, kritykfoarmen binne sa stjerlik as mar kin, it literaire wurk is ûnstjerlik. As biwiis foar dizze stelling fungearret de tiid dy't leart hoe relatyf moarn is hwat hjoed as absolút sjoen wurdt. Nim nou de literaire krityk fan foar de twadde wrâldkriich. Hoe dielt de Jong se yn en hoe bineamt er se, de hearen kritisi? In pear foarbylden:

Coster en Ter Braak: libbensskôgjende en ethyske kritici, Kloos en Binnendijk: esthetyske kritici, Kloos is in ekspressy-kritikus. It giet him om de fraech oft de feelings fan in skriuwer adekwaet útdrukt binne.

Binnendijk is in transformaesje - kritikus. Hoe wurde de feelings yn tael transformearre?

Nijhoff en Van Ostaijen wurde formaesje-kritici neamd. By harren stiet de foarm fan de tekst sintrael.

Nei de twade wrâldkriich ûntstiet de eksistinsje-filosofy. Fansels geane in tal literatuerkritici de boer der mei op, bg. Dubois en Dresden. Hoe en hwat docht en kiest de situasjoneel bipaelde mins? Dy fraech stiet foar harren sintrael.

Letter ûntstiet de s.n. Merlynrjochting fan in Fens, Jessurun d' Oliveira en J.J. Oversteegen.

Yn 'e jierren sechtich soargje studinte- en arbeidersbiwegingen der foar dat de krityk, of leaver literatuersosjoiogy marxistyk ynspirearre wurdt bg. Bert Brouwers en J.F. Vogelaar. Net allinne mear de tekst, binammen de reiaesje tusken tekst en sosjale en politike forskynsels krijt fan dizze rjochting omtinken. As der gjin relaesje is dan moat der ien makke wurde tusken dy beide.

De ‘close-reading autonomist’ hat plak makke foar de engaezjemint-opfetting of, mei in moaije term, foar in ‘referentiëel-sosjologyske’ bineijering.

It is sa al bitizend genôch yn it lân fan kritisi, de gaos komt aerst echt as de Jong it bigryp ‘vrije interpreten’ yntrodusearret. De Jong kin trouwens min dy wurdebrij to foaren wêze, hwant eltse kritikus dy't himsels respektearret hat ommers syn eigen oanpak.

[p. 75]

Saneamde frije ynterpreten hawwe net inkeld each foar de tekst, sa as de autonomisten. Se hoege har ek net inkeld to biheinen ta sosjale en ekonomyske faktoaren sa as de Vogelaarrjochting docht. Se kinne ek ethyske, biografyske en psychologyske forskynsels ûnder de lins nimme. De frije ynterpreten, skrik net, binne ek wer ûnder to fordielen, bg. nei foarm en methoade.

Dêr binne fragmintaristen bg Willy Roggeman en synthetici bg. Simon Vestdijk. De lêsten hâlde har dwaende mei in greater forskaet oan ûnderwurpen en hantearje mear bineijeringswizen as de earsten. In werûnderfordieling fan dizze frije ynterpreten smyt de personalistyske en yntinsjonalisten op.

De yntinsjonalisten wolle eigen yntinsjes konfrontearje mei dy fan de auteur. As dernjonken de persoanlikheit fan de auteur wichtiger wurdt as de formele eigenskippen fan in tekst fan in kritkus, dan wurdt de personalistyske rjochting fortsjintwurdige, bg. H.A. Gomperts. By einsluten neam ik noch de selektive kritisi. Hja hawwe in biheinde foarkar foar bipaelde literaire forskynsels, bg. Budding’, Schippers en Bernlef.

Sels wol de Jong him net bine oan in bipaeld útgongspunt, ien bipaelde bineijeringswize of ien bipaeld objekt. Yn de epilooch fan syn boek seit er dat er him as kritikus net biheine wol ta de tekst sels. De biografy fan de auteur, it skriuw- en lêsproses kinne likegoed bistudearre wurde mei help fan psychology, sosjology en oare bineijeringswizen. Ut it boek fan de Jong docht wol bliken dat it opstellen fan in typology fan kritici ûndwaenlik is. Der binne trouwens troch literair-historici ek gjin algemien oanfurdige yndielingskriteria makke. (Foar dizze lêste opmerking bin ik to seil gien op in stúdzje fan K. Beekman dy't trouwens in treflike en paedwizende resinsje skreaun hat op it boek fan de Jong. Fan beide haw ik by de opset fan dit artikel gebrûk makke). Dat ik dit oersjoch boppe jown haw, hat mei as reden dat it myn stelling dat literaire krityk in tige bitreklike saek is, ûnderstreket. As men mei my fan dat lêste oertsjûge is, kin men mei de Jong ynstimme as er skriuwt: ‘de aard van de kritische reactie wordt in eerste instantie bepaald door de aard van het literaire kunstwerk, en in tweede instantie door de zichzelf niet verloochenende aard van de criticus (s. 248).’

Yn Fryslân is it al likefolle in grienmank. It komt allinne in jier as tsien, fyftjin letter as yn Hollân. As wy it palet ris oerhevelje mei de nedige restriksjes dan soe men Trinus Riemersma in typyske autonomist neame kinne, Adri van Hijum in orthodokse struktueranalist, Bartle Laverman in Adorno-Vogelaar, Anne Wadman in syntheticus en Steven de Jong in selektivist, wylst Tineke Steenmeijer personalistysk ynsteld is.

Sels bin ik heechût hiel ienfâldich in relativist: gjin foarstanner fan yn 't foar fêststelde útgongspunten, yndielingskriteria, rigels en systemen.

2.

It past my dêrom ek net om wiidweidich yn to gean op de fragen dy't de redaksje fan Trotwaer rounstjûrd hat. Foar biandering fan fraech fjouwer fiel

[p. 76]

ik my net kompetint. In part fan de fragen ûnder punt ien fine in andert yn myn artikel ‘Dichter en bisprek’ (Trotwaer 1977/1).

Nei oanlieding fan de fragen ûnder punt twa en trije it folgjende. De lêzers fan it bisprek’. Lit gjinien him yllúzjes meitsje. Lêzers fan in literair bisprek yn in literair blêd binne der in bytsje. Hwat is in bytsje? Myn ûnderstelling giet fansels net op as men tsien, tweintich, tritich al in protte fynt. Ek de losse forkeap fan in literair tydskrift rint ornaris mar hiel matich. Abonné's binne der ek al net sa'n protte: plusminus 400 op Trotwaer bg. Hoefolle fan dy abonné's soene it blêd fan ein oan bigjin lêze? As it der hûndert binne dan liket it in (to) heech persinteazje. Redakteuren binne faek min to krijen, û.o. omt se dan de kopij lêze moatte. Nou, dy moatte se as abonné ek lêze, safolle wurdt der net ôfkard. Né, as ik in krityk skriuwe soe, dan soe ik him skriuwe omt ik der aerdichheit oan haw, mar net omt ik de yllúzje haw dat ik mear as in pear-en dat binne minder as in bytsje- birik. Dy pear lêzers dy't der binne hawwe in ôfgrysliken niget oan it Frysk, en alles hwat der mei útskiten wurdt. Se skriuwe sels, of hawwe in femyljelid dat skriuwt. Of se passê it yn yn har stúdzje. En fansels sille in pear wol miene hwat kennis oangeande literatuertheory to hawwen, en noch minder dy kennis yndied hawwe. Hiel oars komt it to lizzen as it medium dêr't it bisprek yn forskynt net mear elitair is, sa as in literair tydskrift, mar in massamedium is, bg. in deiblêd. Nei myn miening komt it der yn 'e praktyk op del dat literaire krityk yn in deiblêd in hiele oare funksje hat as yn in literair en/of wittenskiplik tydskrift.

En dat hoecht ek net foroare to wurden. In bisprek yn in deiblêd moat rekken hâlde mei de massa. Oars sil ek yn dit medium gjin houn in bek sette op in bisprek. Kunde en femylje sille har biheine ta de twa koppen: dy fan it bisprek en dy op de foto fan de skriuwer. In wichtich doel fan it deiblêdbisprek is ommers to ynformearjen en dy pear potinsjele lêzers oer in drompel to helpen. Dêrom deiblêdkrityk op oanpast nivo, rekken hâlde mei it lêzerspublyk, û.o. yn foarmjowing en dregens fan it bisprek, wol sa earlik mooglik, dus netto mijen as it om libbensoertsjûgings fan lêzers giet. Hwant hwer bliuwe jo dan?

As men der yn in deiblêd wakker professjoneel ynbatst en men docht as soe dy krante in fakblêd wêze dan giet men foarby oan it feit dat de massa net bistiet út inkeld spesjalisten, nettsjinsteande alle goedmienende ideologyën, utopyën en oanhingjende loftfytsers dy't it graech oars tinke. Men stegeret ôf ynsté fan ta to kommen oan de bidoelde konfrontaesje. Hwa't niget hat oan fuotbal kin noch net altyd fuotbalje, seker net op earedivysjenivo. Hy moat linkendewei begjinne. Der moat traind wurde. Oars sil er foar de wedstriid al út de liken en stikken ôfknapt wêze en ôfheakje. In massamedium hat op syn bêst in trainingsfunksje yn dit konfrontaesjeproses. Relatyf sille der fansels ûnder it abonnébistân fan in deiblêd mar inkelden wêze dy't in boekbisprek lêze. Lit ús ek hjir gjin yllúzjes hawwe. En as it om in frysk bisprek giet, komt dêr de taelbarriêre nochris by. Ik rûs it - it bliuwt rûzen - op sa'n tûzen à twatûzen as it om de L.C. giet. Dat is plusminus ien à twa prosint as it om it abonnébistân giet en 0,25% as it om it tal lêzers giet. Absolút is it in moai

[p. 77]

oantal.

Fierders makket it hwat út oft men to krijen nat mei in lanlik of in provinsjael blêd. In lânlik deiblêd kin him mear permittearje omt der yn Nederlân nou ienkear mear binne mei niget oan literatuer as yn in provinsje. It is dus net allinne in prinsipiële, it is ek in praktyske kwesty hoe't en hoefolle omtinken literaire krityk yn in deiblêd krijt. En oft men dat nou moai fynt of net, der omhinne kin men dochs net dat krantebiliedslju in rubryk mear bigunstigje neigeraden er mear lêzers hat. Soks docht wol bliken út réaksjes en ûndersiken (bg. fan Vince en Himmelweit).

In kritikus oan in lanlik deiblêd sil dêrom in oar soarte kritikus wêze (moatte) as in kritikus forboun oan in provinsjael deiblêd. De earste hat en krijt mear earmslach as de lêste omt er mear potinsjele lêzers hat as de lêste. Tajown, spitigernôch is it praktyske bilied faken in gegeven dat striidt mei it mear idéale prinsipe. Hwa't net biheart ta de biliedsmakkers kin allinne mar hoopje dat it prinsipe net tofolle by it bilied ynsjit. Dat it ek foar in deiblêdkritikus fan in lanlik deiblêd net altyd tafalt, docht wol bliken út in diskusje mei en om Kees Fens, resensintfan ‘De Volkskrant’.

‘De kritiek in het dagblad’ wie de titel fan in stik fan Fens d.d. 15/11/77 yn ‘De Volkskrant’. Omt ien en oar yn it forbân fan dit artikel wol ta de saek docht gean ik der eefkes neijer op yn. Fens stelt û.m. yn syn artikel dat de literaire krityk yn in deiblêd sjoen it karakter fan in deiblêd yn 't foarste plak in ynformearjende funksje hawwe moat. Fens hâldt dus ek rekken mei it medium. Mar ek Fens biklaget him deroer dat der to min romte is foar in deeglik boekbisprek. Boppedien wolle de biliedsmakkers de bisprekken popularisearje. By slimme boeken sil it bisprek doch net al to ienfâldich bliuwe kinne. Se sille foar in tige biheind publyk wêze. Skriuwt de kritikus allinne mar mear foar kritisi, freget Fens him ôf. Fan drege boeken, en goede, moat de kritikus in soarte fan foarlêzer wêze. Sitaten kinne net ûntbrekke. Oant safier Fens dy't syn konklúzjes lutsen hat en as fêste kritikus opstapt is.

Is de deiblêdkrityk oerstallich wurden nou't útjowers troch adfortinsjes, brosjueres en alderlei oar kommersjeel gedoch in boek al forkocht hawwe ear't de deiblêdsresensinten oan in bisprek takomme?

Dit is de fraech dy't Fens en réagearders op Fens oan 'e oarder steld hawwe. Ik tocht dat soks yn Fryslân alteast tafalt. De útjowers kinne ûnmooglik yn de lytse oplagen in protte ynvestearje. Boppedien, de lêzer hechtet mear wearde oan in serieus bisprek as oan in reklametekst. Fansels traepje yn dat lêste altyd wol guodden.

‘De dagbladkritiek dient toegankelijk te zijn voor zoveel mogelijk lezers. Maar die lezers hebben wel recht op een serieuze aanpak. Ook moeilijke literatuur moet worden behandeld, al realiseert de goede criticus zich dat hij niet schrijft voor uitsluitend literatuurfreaks. Wanneer popularisatie betekent dat alle literatuur als elitair of zo iets van de boeken pagina geweerd wordt, dan loopt men slechts de voorlaatste mode achterna, en men schiet tekort tegenover de lezers. Literaire boekbesprekingen zijn in zoverre elitair dat ze wei nooit door

[p. 78]

80% van de lezers uitgespeld zullen worden, maar dat geldt voor vrijwel de gehele krant’ (Eep Francken).

Merril en Lowenstein bringe yn ‘Media, Messages and Men’ nei foaren dat massakommunikaesje him neffens in bepaelde kurve EPS úntjowt.

‘De Media binne Elitistysk bigoun, opset troch in avant garde, mei emansipatoaryske, sa net politike, doelen. Dêrnei bidarren de media yn in Populaire fase, kommunikaesje bidriuwend foar yn prinsipe alle groepen oer alle mooglike ûnderwurpen. Dêrop folget wer ûnfrede fan groepen dy't troch de genrefordizening fan P eigen foarkarûnderwurpen net foldwaende weromkenne en dêrom nije mear Spesjale media oprjochtsje en/of opsykje. De idé fan in kultuerkrante is in yndikaesje fan de oergong fan P nei S (bg. Hollands Diep). Der skûlet lykwols in gefaer yn dizze ûntjowing. Alles hwat fan bitsjutting is foar in mienskip moat yn de service fan) de massamedia represintearre wêze. Ek literaire kommunikaesje heart dêrby: mienskip en literatuer toetse harren oan elkoar. Beide moatte yn de iepenbierheit fan de massa-media bisprutsen wurde en thematisearre.’ (Eldert Willems, wittenskiplik meiwurker massakommunikaesje/kunstfilosofy).

Noch in pear útspraken dy't hjir ta de saek dogge.

‘Critici motiveren hun uiteraard subjectieve oordeel op grond van de tekst’. (Barber van de POL, oersetster, fan binammen latyns-amerikeanske romans). ‘Het zijn niet alleen de critici die falen en in hun voorlichtende taak te kort schieten, maar wel degelijk ook de redacties en kunstredacties van bladen; want zij bepalen het beleid en zouden corrigerend op moeten treden als er iets misgaat. Maar niks hoor: óf men wenst het, óf men laat de enkele recensent zijn onbesproken gang gaan.’ (Sybren Polet).