Trotwaer. Jaargang 10

Geart van der Meer
Per aspera ad aspera

Durk v.d. Ploeg, It libbet mar amper;
Friese Pers, Ljouwert;
priis: f 14,90

Arend Jongsma, likernôch 39 jier, notarisklerk, stapt op in moaije septimberdei mei syn frou yn de auto om in ritsje to meitsjen. Bij forkeard ynheljen komt er mei in frachtauto yn botsing. Syn frou Addy stjert oan de gefolgen hjirfan, hijsels wurdt slim forwoune nei it sikehûs brocht, wurdt operearre, en komt nei seis dagen wer bij. It docht bliken dat syn ûnderein forlamme en gefoelloas is. En as er nei sa'n fjouwer moanne nochris operearre wurdt, is der noch net folle forbettering. Nei massaezje en refalidaesje-oefeningen komt it gefoel wol hwat werom, mar as it boek dien is, is it wol dúdlik dat Arend Jongsma ynfalide bliuwe sil, en dat it ynfalideweintsje syn foarlân is.

[p. 4]

Dat is - yn it koart - hwat der út kranteforslach-eachpunt gebeurt. Mar dat is fansels noch net in roman, dy giet oer mear, oer de persoan Arend Jongsma, en hoe't dy alles ûndergiet. It feitlike ûnderwurp is dan ek de forarbeiding fan Arend fan syn freeslik lot, syn hoop, syn wanhoop, syn mislearre selsmoard, syn oanfurdiging op it lêst, in birêsting dy't - sa liket it - tagelyk in oerwinning is. Ien fan de twa motto's dy't it boek meikrigen hat, is in spreuk fan Seneca: ‘Dy't wol laet it lot, dy't net wol sleept it mei’. Arend wol earst nét, wurdt dêrom laet fan it lot. Hij hat gjin forwachtings mear. As syn buorman yn de sikeseal mei him skake wol, wol er earst net: hij wol net, kin net, kieze tusken swart of wyt (32-33). It forline lit him net los, hij fielt him skuldich, tinkt dat er net genôch fan Addy houden hat, en fielt ek skuld oer syn sleatsjeriden mei Elly (33-34). Hij libbet letterlik en figuerlik mar mear foarde helte.

Treast fan omheech wol er net fan witte, dûmny Ottevanger wurdt nammers ek net bisûndere posityf ôfskildere, en kin gjin treast jaen mei syn ‘réeel boadskip’ (46). Dat Ottevanger net as posityf persoan en fortsjintwurdiger fan it kristendom bidoeld is, stiet foar mij fêst: hij hat neat to fortellen as de biwende fromme gjalpen. As er Arend sliepend oantreft stiet er yndie ‘as in ielreager foar de kikkert, en wit net hwat er dwaen sil’ (45).

Neffens Arend wolle se him der súntsjesoan oan wenne dat er noait wer better wurde sil, en hâldt elk him mei syn optimisme foar it lapke. Hij is pessimist. Wanhoop, net optimisme is it as er foreale wurdt op suster Hanny. Allegearre, ek syn beide dochters, wurdt to hâlden jown dat harren optimisme gjin doel hat: better wurdt er dochs net (56). Optimisme is skynhilligens (67). As der bisletten wurdt om him nochris to operearjen wurdt er dochs hwat optimistysker, en wol er ek wer skake, kieze dus (82). Sels syn beide dochters kin er nou opfleurje, en kel fornimt er dat er nou wrachtich sels ek al oaren bigjint to treasten (81).

Nei de operaesje wint it âlde pessimisme it wer, hij fielt noch neat yn syn skonken. Pas stadichoan kriget er der wer in hiel lyts bytsje gefoel yn, en kin er se ek in pear sintimeter optille. Dat is alles. Fierder komt er net en sil er ek noait komme, bigjint er hieltyd mear to biseffen. Hij wit dat de relaesje mei Elly, dy't him in kear opsiket, gjin doel hat, en snijdt op it lêst de bannen mei har troch (181). Libje wol er net mear, mar it slagget him net der in ein oan to meitsjen. Hij giet in lange, lege, tsjustere tunnel troch sûnder ein. It twadde bisyk fan de dûmny hat neat gjin útwurking, en forsterket allinne mar de yndruk dat it kristendom, yn de foarm fan Ottevanger alteast, gjin inkelde útwei biedt. It feit dat er ‘dit dôfhûdich stikje minske’ ‘ûnder de kwint krije’ wol, seit al genôch oer him (en it kristendom).

Dochs is der foar Arend in ‘bifrijing’, mar op in oare manier as de dûmny woe. It ein fan it boek komt hommels. De lêste moannen hat Arend út en troch in frommiske mei swart hier sjoen op de refalidaesjeseal, dy't er net forjitte koe, al hie er dan noch noait mei har praten. In pear dagen nei it petear mei Ottevanger riidt er yn syn weintsje troch de tún fan it sikehûs, en

[p. 5]

sjocht er de swarte frou, ek yn in weintsje, bij de fiver stean. Dit is syn earste kâns om mei har to praten. Hij seit dat er fan har hâldt, en hja binne it fuortdaelk iens togearre: ‘Togearre ride se oer it grintpaed. De karren tsjin elkoar oan as in forlyfd stel. Wilens se ride, bûge se nei elkoar oer en jowt er har de earste tút. De tsjellen rinne yn elkoar. De beammen bûge har djipper oer it paed! (193-194).

As je dit lêze tinke je, hoe kin dat nou, ba, hwat in Margriet-achtich slot, dat past alhiel net bij de rest fan it boek, dat dochs wierliken net sa swietich is. Dat dit ein net opfette wurde moat as in swiet-romantysk ‘en se libben noch lang en lokkich’ blykt neffens mij út de sin ‘It hert slacht him yn 'e kiel, lykas yn elke leafdesscène (sic!) biskreaun wurdt’ (193, mei klam fan mij). Dizze wurden lykje to suggerearjen dat dit net sjoen wurde moat as de earste de bêste Margriet-leafde. De ynterpretaesje fan dit slot sil wêze moatte dat it krekt net it swietromantyske bigjin is fan in swiet-romantyske leafde. Soks soe ek al min to rymjen wêze mei it karakter fan de persoan Arend Jongsma, in ‘geastlike stikelbaerch’ (187) - oer de persoan fan de frou binne wij neat gewaer wurden. De ynterpretaesje dy't ik hjir mei hwat muoite en pine út helje kin, is dat Arend Jongsma lang om let biseft dat it dien is mei him as ‘gewoan’ minske, en dat er him bij syn lot deljaen moat. Dat lot wurdt symbolisearre yn de ynfalide swarte frou. Hja binne lotgenoaten, foroardiele ta inoar, ta in skeind libben, mar dochs libben. Arend dy't gefoelloas oan it wurden wie, yn hwa't alles stjert, dy't hieltyd ‘leger’ wurdt, en dy't it libben forliest (144), ûntdekt it libben wer. En libben in lijen: ‘Ik moat leaf hawwe om lije to kinnen’ (155, sj. ek s. 151). Fierders soe ik - ek al wer mei hwat muoite en pine - mij yntinke kinne dat dit ein mei sin de forliking opropt fan it wolbikende ‘happy end’. Omt it dochs net sá'n lokkich ein is, wol it de bidoeling wêze dat dy forliking wól makke wurdt troch de lêzer, mar allinne om fuort ek wer forsmiten to wurden. Fan dy gefolgen dat de bitterens fan dit ein namsto bitterder ûndergien wurdt. Ik leau grif dat de einpassaezje boppesteande sa likernôch suggerearje wol, ek al fanwegen it feit dat er deun folget op it petear mei Ottevanger, dy't in oare, foar Arend net réele ûtrêdding preket. Fierdere stipe hjirfoar soe noch to finen wêze yn it feit dat noch mar tsien siden earder Arend syn djiptepunt hat en net mear libje wol. As je dit boek earnstich nimme wolle - en dat moatte je dochs om de earnstige toan fan bigjin oant ein - kinne je slim flak nei sa'n djiptepunt in romantysk ein forwachtsje. Dêrfandinne dizze ynterpretaesje. En dochs.... Al is dizze bidoeling út de tekst to heljen, hielendal oertsjûgje docht myn eigen ynterpretaesje mij ek net. Nei myn smaek komt it ein to hommels, is it net goed taret, al is it wier dat de swarte frou al sa'n 50 siden lang in rol yn Arend syn libben spile hat. Sa't al earder sein is wurde wij oer har neat gewaer, wij witte likefolle oer har as Arend. Fierders wol it mij mar min oan dat de leafdesforklearring ‘Ik hâld fan jo’ (193) samar sûnder omhael troch de frou biantwurde wurdt, omt wij oannimme moatte dat de frou ek neat fan Arend wit, bihalve dat er ek ynfalide is. It giet mij allegearre krekt eefkes te

[p. 6]

hurd. Al mei al in ein dus dat je dwaende hâldt, en dizze opmerking kin dus posityf sawol as negatyf opfette wurde.

De 194 siden fan dit boek forfele net. De hoop, de wanhoop, de lullige hâlding fan bisite bij sa'n sike, de dûmmeitsjende ivich-wite muorren, de forfeling, it fuortebjen fan it libben, wij meitsje it allegearre mei, it oertsjûget, it lit ús net los. Faeks hie it foar de ienheit wol better west as de lange petearen tusken de twa dokters weilitten west hiene, it draeit dochs allegearre om Arend Jongsma: as it perspektyf konsekwint Arend sines west hie, hie it boek ús mear yn de (binearjende) bisnijing houden, tinkt mij. Dat it ús yn de bisnijing hâldt is in prestaesje op himsels.

Taheakke: lykas oare bisprekkers kin ik der ek net ûnderút en siz hwat fan de tael fan dizze roman. Ik ha mij hjir bijtiden slim oan steurd. It is fansels to bigripen dat der ‘leven’ yn sté fan ‘libben’ skreaun wurdt - al soe it mijsels tsjinstean omt it mij net eigen is -, en ‘weareld’ ynsté fan ‘wrâld’, om twa foarbylden to neamen, mar it is wol tige frjemd dat sawol ‘libben’ as ‘leven’, sawol ‘wrâld’ as ‘weareld’ foarkomme; op side 28 fine wij sels ‘leven’ en ‘libben’ op noch gjin fjouwer rigels fan elkoar. En fan in skriuwer dy't wol ‘leven’ en ‘weareld’ skriuwt, forwachtet men net ‘krêft’ en de útgong -leas’. Mar dy lêste twa wurde konsekwint brûkt, en dat fyn ik nuver bylkjen nêst de earste twa. Fierders kin ik foarmen as hij ‘fleant’ net forneare (7), en ‘skytgebetsje’ fyn ik ûnsmaeklik. It hieltyd foarkommen fan in t hwer't in d stean moat, en oarsom, yn tiidwurdsfoarmen kin ek net in forsin fan de printer wêze, tinkt mij. In aerdich neologisme, mar grif net sa bidoeld, is ‘deafettist’ op side 40; dit is in pracht fan in forfrysking fan ‘defaitist’. Hwa't hjir forantwurdlik foar is?

Hwa't goed Frysk skriuwe wol skriuwt ûnnatuerlike tael, en hwa't natuerlike tael skriuwe wol skriuwt gjin goed Frysk; dat is it dilemma fan alle fryske skriuwers optheden. It bliuwt bij einsluten in kwestje fan smaek as men jings taelgebrûk kiest. Dochs hie ik hjir hwat mear smaek en soarch forwachte.