Trotwaer. Jaargang 7

[p. 114]

[Nummer 3]

A. Feitsma
Literatuersosjologyske fraechstellingen yn de Fryske literatuer^1.

De literatuersosjology hâldt him dwaende mei de literatuer as ynstitúsje yn de maetskippij, as hannelswaer tusken produsinten en konsumin ten, en mei de weardesystemen dy't yn de literaire wurken jilde^2..

As wy it forskynsel fryske literatuer yn syn hiele histoaryske ûntjowing bisjogge, dan is de earste fraech dy't wy foar elke perioade en foar elke skriuwer stelle kinne: hwerom wurdt it frysk as literair medium keazen, en hwat hâldt dy kar idéologysk sjoen yn foar de skriuwer, foar syn wurk en foar syn publyk? It is in fraech dy't yn de nijere tiid foar de greate literatueren net (mear) relevant is. Nimmen freget hwerom't Jan Wolkers yn it hollânsk skriuwt, en it andert op dy fraech soe ús gjin nije ynformaesje jaen. Foar de midsieuwen en de 17de en de 18de ieu kin it andert op de fraech hokker tael oft keazen is en hwerom, ek foar de greate westjeropeeske literatueren fan bilang wêze. Yn dy tiid wurdt der noch in soad latyn brûkt, ek yn de literatuer, en it is typearjend dat oan dy latynske literatuer eins nea rjocht omtinken jown wurdt yn it ûnderwiis, en hiel faek ek net yn it ûndersyk^3..

Dêr wolle wy nou net fierder op yngean. Allyksa wolle wy de fraech nei de kar fan it frysk yn guon genres fan skreaune tael yn de midsieuwen lizze litte. De gebrûkssfear fan it skreaune frysk is, al yn de midsieuwen, tige biheind yn forliking mei oare westjeropeeske talen, en frysktalige literatuer yn eigentlike sin is yn dy tiid in rânne-forskynsel. Fierwei it greatste part fan hwat ús oan frysk út de midsieuwen oerlevere is, wie yn prinsipe omearre foar praktysk gebrûk. Dat de fryske wetten yn de rin fan de 15de ieu faeks mear ta politike monuminten wurden binne as dat se as jildend rjocht brûkt binne, is in kwestje apart dy't ek al net rjocht ûnder it haed literatuersosjology heart^4..

Wy wolle ús hjir biheine ta (hegere en legere) literatuer as skreaune ‘fiction’ (en dan hwat rûm nommen) en bigjinne dêrby mei de 17de ieu. Dan komme wy werom op ús earste fraech: hwerom kieze guon minsken it frysk foar har literaire produkten, en hwat hâldt dy kar idéologysk sjoen yn foar skriuwer, wurk en publyk? De fryske literaire produksje fan de 17de ieu (almenakjes, gelegenheitsfersen, literaire wurken fan Gysbert Japiks) past qua genres alhiel yn de literaire tradysje fan dy tiid. Dy literaire tradysje is ynstitúsjonalisearre yn de maetskippij fan dy dagen, it skriftlike frysk sa to sjen mar amper. It skreaune nederlânsk is gewoan, it skreaune frysk is ûngewoan. Mar as wy skreaun frysk fine yn dy tiid, dan is dat eins altyd yn de literaire sektor. Al hoe ûngewoan oft it frysk yn dy sektor ek is, der moat dus dochs in soarte fan ynstitúsjonalisearring west ha dy't it frysk in mooglikheit joech, krekt yn de literatuer. In oarsaek fan dy ynstitúsjonalisearring soe faeks wêze kinne de âlde en earweardige tradysje fan it skreaune âldfrysk dy't faeks binammen by de adel tige libben west hat (de âldfryske tiid is

1. Dit artikel is in hwat forbettere fersy fan in diskusjestik foar de wurkgroepgearkomste oer literatuersosjology op 2 maeije 1975 op de YSF-konferinsje 1975 yn Grins. Foar dizze fersy ha ik gebrûk makke fan de diskusjebydragen op dy gearkomste, binammen dy fan S.J. van der Molen en L.H. Mulder.

2. A. Feitsma, Oanrin ta in fryske literatuersosjology? Yn: Trotwaer 1970, nr. 7/8, s. 1-8.
Norbert Fügen, Wege der Literatursoziologie. Neuwied/Berlin 1968.
Hans Norbert Fügen, Die Hauptrichtungen der Literatursoziologie. Bonn 1970⁴.
Diana Laurenson and Alan Swingewood, The Sociology of literature. London 1972.
Robert Escarpit, Sociologie de la littérature. Paris 1958.

3. Anker Teilgard Laugesen, Middelalderlitteraturen. København 1966.
Ernst Robert Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. Bern-München 1969⁷.
Eduard Norden, Die antike Kunstprosa I-II. Darmstadt 1971⁶.

4. A. Feitsma, Die Stellung des westerlauwerschen Friesischen bis zum Jahre 1700. Yn: The position of the old, relatively less influential vernaculars in Europe in the 16th and 17th centuries (Ljouwert 1973), p. 69-73.
H.D. Meijering, Die Gliederung des Altfriesischen und die ‘Entfriesung’. Yn: The position.... p. 75-81.
Sjoch ek: K. Boelens e.o., Twataligens (Ljouwert 1973²), s. 76-89.

[p. 115]

by har faeks field as har gloarjetiid). It spesifyk-fryske, en dus ek de âlde fryske tael, krige dêrby faeks noch stipe fan it stribjen om de fryske selsstannigens to biwarjen. Der moat mei oare wurden sprake west ha fan in fryske identiteit dêr't de âlde fryske tael in part fan wie. Fryslân wie ien fan de sawn (souvereine) gewesten; de namme - en dêrmei it bigryp - frysk wie bikind en erkind. Op groun dêrfan krige Fryslân syn identiteit, yn it ramt fan dy identiteit koe de âlde fryske tael in rol spylje en koe ‘de fryske literatuer’ ûntstean^5..

Ik nim mei oare wurden oan dat it ûnderskieden fan in tael gearhinget mei en ôfhinget fan it bistean en bikind wêzen fan in namme en dus in identiteit foar de groep dêr't dy tael by heart. In aparte literatuer ûntstiet inkeld yn sa'n erkinde tael. Dêrfandinne dat de ‘fryske literatuer’ yn Nederlân in navenant ier forskynsel is. Myn hypotese datoangeande sil nammers toetst wurde moatte troch forliking fan de fryske literatuer mei oare ‘lytse’ literatueren en binammen ek mei ‘dialektliteratueren’. Dy lêsten lykje har greate kâns to krijen yn de 19de ieu as de bilangstelling foar de net-erkinde folkstalen opbloeit.

Om wer op it 17de ieuske Fryslân werom te kommen: de skriuwers dy't it frysk foar kar nimme, dogge hwat ûngewoans, mar passe oan de oare kant dochs wol yn har tiid en formidden, mei't se op har eigen wize in bydrage leverje oan de forsterking fan de fryske identiteit. Hja binne mei oare wurden perfoarst gjin revolúsjonairen omt se frysk skriuwe. Hwat wy witte fan Gysbert Japiks b.g. tsjut op hiel goede relaesjes fan de dichter mei it establishment: hy korrespondearret mei Fryslâns historiograef S.A. Gabbema dy't er ‘Mijn Rijm-Faems Moecenâtsch' stijp-balcke’ neamt^6. (hwat moatte wy ús dêr konkreet by foarstelle? wie der yn Nederlân (en yn Fryslân) doedestiids hwat dat op in Maecenaet like?); hy skriuwt fersen ta eare fan minsken en ynstânsjes dy't doedestiids yn eare wiene; syn Rymlerije útfierd en ynboun sa't dat in wurk fan literaire alluere past - stiet yn hege eare, binammen by adel en hegerein. De útjefte fan 1668 wie yn 1681 útforkoft, en hat faeks ek kommersieel wol út kinnen. De Gysbert-forearing by de femylje Vegilin van Claerbergen ha wy dúdlike biwizen fan^7.. Gysbert Japiks is gjin revolúsjonair, hy sjocht himsels net sa, en oaren biskôgje him likemin as sadanich. It wurk fan Gysbert Japiks heart dúdlik by de ‘gruppenkonforme’ literatuer.

Miskien meije wy dochs noch in spesifike trek yn it wurk fan Gysbert Japiks ûnderskiede. Gysbert Japiks biskriuwt de boer as gelikense. Wylst yn de nederlânske literatuer fan syn dagen de boer meastentiids (mei troch syn dialekt) as sadanich karakterisearre en apart set wurdt, is de boer by Gysbert Japiks gewoan en fanselssprekkend as minske yntegrearre yn it forhael^8.. Dat de lof fan de boer yn de nederlânske literatuer fan dy tiid wolris bisongen is, is op himsels noch gjin tsjinargumint tsjin ús hypotese. Yn dy fersen wurdt de boer as moreel foarbyld eksplisyt as sadanich neamd en apart set^9.. Vergilius yn syn Bucolica en Georgica en Horatius yn syn Beatus ille hiene yn de âldheit de lof fan de boer en/of it libben op it lân bisongen Dy tradysje fine wy yn de nederlânske literatuer fan de 17de en 18de ieu ek wer, mar dêr giet it mear om in idéalisearre byld fan it libben op it lân as om boeren sa't se doe ‘wier’ libbe ha (pastorale, hofdicht, hardersroman; de pastorale en eleminten fan it hofdicht komme ek by Gysbert foar)^10.. Dat hat allegearre noch net it measte to krijen mei de yntegrearre rol fan de boer by Gysbert Japiks yn in stik ‘fiction’. Tichter dêrby komme guon

5. Sjoch: A. Feitsma en K. Boelens ûnder noat 4.

6. J.H. Brouwer e.o., Gysbert Japicx Wurken (Boalsert 1966²), s. 45.

7. P. Gerbenzon, Hessel Vegelin van Claerbergen en Gysbert Japiks. Yn: Us Wurk 8 (1959), s. 68-69.
A. Feitsma, Onbikende midfryske skriuwers XIV, nr. 26: F.H. (= Philips Frederik Vegilin van Claerbergen). Yn: Meidielingen fan de stúdzjerjochting Frysk oan de V.U. nr. 2. Amsterdam 1975, s. 105-116.

8. J. Piebenga, Tsjerne en syn geafeinten. Yn: Fryske stúdzjes oanbean oan prof. dr. J.H. Brouwer (Assen 1960), s. 203-210.

9. P.J. Meertens, De lof van den boer. De boer in de Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde van de Middeleeuwen tot 1880 (Amsterdam 1942), p. 15-50.

10. P.J. Meertens, o.c., p. 97-138.
P.A.F. van Veen, De soeticheydt des buyten-levens, vergheselschapt met de boucken. Den Haag 1960.
Friedrich Klingner, Virgils Georgica. (Zürich-Stuttgart 1963), s. 122-128.
P. Breuker, e.o., Almenakjes mei ‘krityske kolder’. Yn: Meidielingen fan de stúdzjerjochting frysk oan de V.U. nr. 1 (Amsterdam 1972), s. 133-134.

[p. 116]

‘boereklachten’ út de nederlânske literatuer fan dy dagen^11.. Yn dat forbân spilet fansels in rol dat de tael fan Gysbert en fan de boer deselde is. Dêrtroch wurdt de mooglikheit fan taeldifferinsjaesje folle lytser. De kar fan it frysk as medium is hjir - al of net bidoeld - meibiskiedend foar de foarstelling fan de sosjale forhâldingen. Is hjir sprake fan in hwat ‘demokratisearjende’ ynfloed fan it frysk? Of moatte wy it earder oarsom sjen: dat de boerestân yn Fryslân navenant heech yn oansjen stie, en dat dat krekt ien fan de faktoaren is dy't in ‘fryske literatuer’ yn dy tiid mooglik makke ha?^12.. Hwant, nochris wer, Gysbert Japiks wie der net op út om de maetskippij to herfoarmjen, en it liket derop dat er oer en tsjinoer ‘hegere’ persoanen ek in ‘hegere’ styl brûkt, alhiel konform, mei men oannimme, oan de literaire tradysjes fan syn dagen.

De minime fryske literaire produksje út de 17de en 18de ieu folget nammers oer it algemien tige sekuer de greate stream fan de net-frysktalige tradysje út dy dagen. En it is in hiele toer om, bûten de tael, hwat eigens yn dy tradysje to ûntdekken. De frysktalige almenaktradysje b.g. liket de moade-trends fan de netfrysktalige almenak-tradysje yn Fryslân aerdich to folgjen. Der is nei alle gedachten mear forskil tusken de almenakken yn en dy bûten Fryslân as tusken de frysktalige en de net-frysktalige almenakken yn Fryslân. In stik as Mayke Jakkelis Oprieugte Wierheid (1779) b.g. mei yn it ramt fan de fryske tradysje in tige ûnforwachte forskining wêze, as wy it biskôgje yn forbân mei de net-frysktalige almenakjes yn dy tiid, wurdt it ‘nije’ elemint yn dat stik in hiel ein hinne ynperke^13.. Salang't it tsjindiel net biwiisd wurdt, moatte wy der mei oare wurden fan útgean dat de fryske literatuer fan de 17de en 18de ieu in tige biheinde en brokstikeftige wjergea is fan de net-frysktalige literaire tradysje. Uteraerd kin dizze globale ûnderstelling net it lêste wurd oer dizze saek wêze en is der noch gâns ûndersyk nedich om it plak fan de fryske literatuer fan foar 1800 yn syn eigen tiid neijer to biskriuwen.

Op groun fan it foargeande soene wy oannimme kinne dat de motivaesje ta it frysk skriuwen leit yn in bining oan de fryske identiteit dy't net eksklusyf is foar de frysk-skriuwers. Sûnder sa'n bining sil de kar foar it frysk net sa maklik dien wurde. Faeks dat der by Gysbert Japiks ymplisyt ek noch in stikje solidariteit mei de fryskpratende boerestân meispilet. Mar dat is lang net by alle auteurs to fornimmen. Ek yn dat opsicht folgje de measten de bisteande tradysjes yn de net-frysktalige literatuer: hja stribje nei hege literatuer yn hegere styl en symbolisearje dêrmei in soarte fan kultuer-ideael foar it frysk en/of hja skriuwe foar it folk en oer it folk, en dan sette se gauris de boerebifolking apart as in hwat rûch en net botte wrâldwiis folkje. Yn dat lêste gefal sette de auteurs harsels dochs wer dúdlik op in fuotstik, der wurdt ôfstân nommen fan it fryskpratende boerefolkje. Sjoch b.g. de gelegenheitsfersen fan Everwinus Wassenbergh. Yn hoefier't ds. Jan Althuysen (1755) itselde bidoelt yn syn foaropwurd fan syn Rymlerije dat him rjochtet ta trije fryske eallju en dat him ôfset tsjin de bineaming ‘boersck’ foar de eigen tael, is min to sizzen, mar op himsels net ûnmooglik. En datselde jildt foar in utering fan Simen Althuysen yn 1734 dat er ‘out nen boere stamme’ is.

Fan it sosjale fuotstik fornimme wy folle minder yn de wurken dy't wy mei mear of minder wissichheit taskriuwe oan Feike van der Ploeg. Yn syn Mayke Jakkelis spilet in krityske humor oer minsken en tastannen (út de aerd fan de saek gauris

11. P.J. Meertens, o.c., p. 51-96.

12. J.A. Faber, Drie eeuwen Friesland. I (Wageningen 1972), p. 220-223 en 391-392.

13. P. Breuker e.o.. o.c., s. 125-220; dêrfan yn it bysûnder s. 139-142 en 190. Forlykje ek de skripsje fan B. Dornseiffen oer yn Fryslân útjowne almenakjes dy't forskine sil yn Meidielingen fan de stúdzjerjochting Frysk, nr. 3.

[p. 117]

yn it boereformidden) de bilangrykste rol. Mar it giet yn dat stik om minsken, net om boeren. Yn de Tankbre Boerezoon wurdt it boereformidden dan wol net fan in soad biskaving en kunde forsjoen, mar dat wurdt ryklik oerhelle troch de parody op de deftige heechlearaer en de allyksa nei biskaving stribjende skoalmaster. Wy meije út de krityske toan fan Van der Ploeg lykwols noch net konkludearje dat Van der Ploeg yn tsjinstelling ta oare fryske skriuwers al op it establishment tsjin is en op in oare maetskippij oan wol. De krityske toan is eigen oan de almenaktradysje dêr't hy yn wurket, en yn safier neat gjin nijs. In prinsipiëlere bidoeling fan dy krityk blykt net út it wurk sa't dat foar ús leit. De biografyske gegevens oer Van der Ploeg wize forskillende kanten út. Yn de 70-er jierren siet Van der Ploeg yn jildneed; almenakjes wiene kommersieel sjoen ornaris in lukrative saek; dat it leit yn 'e reden dat Van der Ploeg syn skriuwen derop rjochte is om syn publyk net tsjin it hier yn to striken. Oan de oare kant is Van der Ploeg net de biwende paden lâns gien yn syn libben: mei fanwegen drankmisbrûk wurdt er yn 1780 skorst as menniste preker yn Dokkum, in jier of hwat letter set er ôf nei Amsterdam en lit er frou en bern yn 'e steek. Bihalven mennist is er ek patriot. Dat soe wer pleitsje foar opposysjonele tendinzen yn syn tinkwize.^14.. Hoe't dat ek wêze mei, yn earsten liket der gjin reden to wêzen om Van der Ploeg syn almenakwurk ‘gruppenkonträr’ to neamen. De maetskiplike rangen en stannen bliuwe moai to plak, al wurde se dan ek omraek bigekke en bikritisearre. Van der Ploeg is kritysk yn in ‘gruppenkonform’ ramt.

It frysk ûntbrekt net alhiel yn de patriottyske skriftueren (binammen in pear gearspraken) oan de ein fan de 18de ieu. Fan in trochbraek of fan in oare sosjale kontekst fan it frysk yn ditsoarte stikken is lykwols gjin sprake. Wol is dúdlik dat der net allinne oranje-fersen dichte wurde kinne yn it frysk, mar dat ek de patriottyske rjochting diel hie oan de fryske identiteit, net allinne as it om de fryske frijheit gie mar ek as dy him utere yn de fryske tael. Brulloft of komst fan in oranje-prins hie yn de 18de ieu gauris oanlieding west ta navenant frijhwat fryske fersen. Ek yn Noardfryslân binne fan datsoarte gelegenheitsfersen yn it noard-frysk foar de deenske kening biwarre bleaun. Wiene sokke fersen yn de tael fan it gewoane folk bidoeld as in ekstra utering fan tagedienens? Of wiene de greate folksfeesten dy't it gefolch wiene fan sokke feiten, gaedlike oanliedingen foar fersen yn de tael fan datselde folk? En fungearren dy dan as formaek foar it folk of oer it folk of fan beiden? As wy Eelke Meinerts leauwe meije, dan bitearde it mei it publyk foar sokke stikken wolris oars as de skriuwer it bidoeld hie. Hy hie syn Volle gelok en wolkomst winsk ornearre foar de gewoane man, mar de oansjenliken hiene it lêzen. Wie de taelideology fan in boppelaech de wichtichste motivearring foar it lêzen fan in stik yn it frysk, hwat it dan ek wêze mocht? Moatte wy foar dy tiid rekkenje mei in net-differinsjearre lêzerspublyk foar alles hwat frysk is?

Allyksa meije wy faeks deselde motivaesje foar de kar fan it frysk oannimme by alle frysk-skriuwers, ek by de skriuwers fan folksaerdige stikken dy't de boer net sa aerdich biskriuwe en him hwat op in ôfstân hâlde. De sosjale rangoarder en it sosjale weardesysteem binne konform oan dy yn de net-frysktalige literatuer en oan dy yn de bisteande oarder. Mooglike forskillen soene wêze kinne: in hegere wurdearring fan Gysbert Japiks foar de boer; mear klam op en status foar folksaerdige lektuer, omdat en foarsafier't er yn it frysk is; mear omtinken foar

14. Ph.H. Breuker hat in ûndersyk dien nei libben en wurk fan Feike van der Ploeg dat publisearre wurde sil. Wy ha yn ús stik inkelde biografyske gegevens út it ûndersyk fan Breuker brûkt.
Oer it kommersiéle aspekt tan de almenakjes sjoch: Robert Mandrou, De la culture populaire aux 17e et 18e siècles. Paris 1964. Yn it bysûnder p. 17-35.

[p. 118]

‘gewoane minsken’ (mar noch net foar it ‘legere folk’), omdat ek de skriuwers sels gauris by de middengroepen hearre, en foarsafier't dat net it gefal is, har mear by de tael en syn sosjale kontekst yn de eigen tiid oanslute. Oft de krityske toan fan in Feike van der Ploeg mear klam, authenticiteit en mooglikheden (of fordivedaesjewearde?) krijt troch it frysk, is min út to meitsjen. It lykje yn earsten mear lytse aksintforskouwingen to wêzen as prinsipiële forskillen dy't de fryske literaire produksje mooglikerwize ûnderskiede fan de net-frysktalige.

It kwantum oan fryske literatuer yn de 17de en 18de ieu liket to lyts to wêzen om oan to nimmen dat der in ‘apart’ lêzers- en harkerspublyk west hat foar fryske skriftueren. Binammen de almenakjes, nederlânske sa goed as fryske, sille der by ‘it folk’ wol yn fallen wêze. Oft de frysktaligens fan in almenakje de saek oantrekliker makke hat foar it wenstige almenak-publyk is min to sizzen. Faeks spekulearret Seydel dêrop as er yn de L.C. fan 22 novimber 1777 advertearret mei in almenak ‘lykmallinne boers’, mar miskien hat dat birop noch wol safolle effekt hawn op de ‘taelideologen’ dy't ek Eelke Meinerts syn stik liezen. Hwat konkrete ynformaesje oer de lêzersrounte fan ditsoarte frysktalich wurk oangiet, sille wy wol net fierder komme as tafallige en ynsidentele fynsten, en op groun dêrfan faeks ris in hiele wiffe hypotese oer kommunikaesje en ynteraksje tusken skriuwers en lêzers.

Nammers, ek hwat de nederlânsktalige folkslektuer fan dy tiid oangiet, sille wy wol net sa hiele folle to witten komme oan konkrete feiten. Yn dat forbân wolle wy der noch al op wize dat wy ús de útspraek fan dat nederlânsk yn dy tiid net to hollânsk foarstelle moatte. It sil op syn frysk, as in soarte fan stedfrysk, útsprutsen wêze. Nederlânsktalige almenakjes sille by de minsken fan it fryske plattelân oerkommen wêze yn in tael dy't har fan de eigen hegerein en fan de stedtsjers bikind wie. Sadwaende sil de tael fan de nederlânsktalige almenakjes har net alhiel ûneigen oankommen wêze.

De fryske literatuer yn de 17de en 18de ieu, binammen Gysbert Japiks, sels ûntstien op groun fan in bûten-literaire ynstitúsjonalisearring, hat op syn bar de fryske literatuer ta in feit en in ynstitúsje makke dêr't de 19de ieu op fierder bouwe koe. Dat is op twa manieren bard: de lijn fan foar 1800 is fuortset (Wassenbergh en syn folgelingen^15. en der is in nij bigjin makke mei foar Fryslân nije genres en nije idéen. Mei de Lapekoer fan Gabe Skroar fan de Halbertsma's (1822; twadde printinge 1829) bigjint de fryske folksskriuwerij. It toaniel fan hanneling is hjir as fanselssprekkend it boere- en doarpsformidden, en de boeren binne hjir, like fanselssprekkend, krekt as by Gysbert Japiks, yntegrearre yn it forhael as minsken, of better sein hja binne it sintrum, it útgongspunt fan it forhael. Dat de forhalen fan de Halbertsma's en fan de folksskriuwers nei har gauris ûntliend binne oan net-fryske foarbylden, docht oan dat prinsipe neat ôf. De útrinders (al of net karikaturael biskreaun, en gauris apart set troch har net-fryske tael) binne hjir earder figueren út de stêd of notabelen (in dûmny of studinten b.g.). De karikatuer is alsidiger wurden; dêryn en ek yn de krityske toan binne de Halbertsma's in fuortsetting fan Feike van der Ploeg. Mar de minsklike lykweardigens fan it boereformidden is hjir noch konsekwinter trochfierd. By de fryske folksskriuwers fan de 19de ieu wurdt it boereformidden winliken de noarm. Dêrútwei wurdt skreaun en de krityk wurdt gauris rjochte op de minsken bûten dat formidden.

15. H.T.J. Miedema, De Wassenberghers, Napoleon en it âldste Nijfrysk. Yn: It Beaken 18 (1956), s. 119-132.

[p. 119]

It frysk-eigene komt nei foaren as wearde: by in ynventarisaesje fan de tema's yn de bikindste lieten út it Frysk Lieteboek en it Nij Frysk Lieteboek (foar it earst forskynd yn 1876 en 1886) founen wy posityf wurdearre: de fryske frijdom, trou, ienfâld en skiednis, en de hurde Friezen; der wurdt oanstien op trou oan de fryske tael en oan Fryslân; der is ûnwennigens fan Fryslân en der wurde idyllyske biskriuwingen jown fan: bernetiid, soargeleaze jonkheit, folkslibben, feesten, natuer. Ien fan de redenen om fryske lieten to meitsjen yn de 19de ieu wie it stribjen nei minder rûge en obscene ferskes as doedestiids songen waerden. De lieten út de Lieteboeken ha dúdlik in opfiedend elemint en in biskavingsstribjen yn^16..

De morael is wakkere gelyk oan dy fan de almenakjes fan foar 1800 (dy't yn de 19de ieu nammers noch gauris wer útjown wurde), en dat jildt ek foar de krityk dy't utere wurdt. Mar toan en morael út de almenaktradysje passe goed by de nije ideologyske boppebou fan positive wurdearring foar folkslibben en folkstael. Hja krije suver hwat in ekstra diminsje, mei't se stipe wurde troch in ideologyske rjochtfeardiging fan de eigen groep. By de deugden yn ús beide Lieteboeken hearre: hurd skrippen, ienfâld, trou; foar de frou yn it bysûnder de húslike deugden. As ûndeugden wurde nei foaren helle: moaipraten, ûntrou, frjemdsin, wylst de stêd it tsjin it deugdsume lân net hâlde kin. Dy moraelkode is net spesifyk frysk en ek net spesifyk agrarysk, hy komt ek yn oare literatueren foar, en tagelyk is er bisibbe mei de stereotype karakteristyk fan de boeremienskip dy't wy by Redfield fine^17.. Yn hoefier bianderet de fryske literatuer fan dy dagen oan dy stereotype karakteristyk, en yn hoefier wykt er dêr fan ôf?

It nije elemint is it op hege wearde setten fan folkstael, folkslibben en boereformidden. It frysk is net allinne in tael dy't yn de literatuer net genôch ta syn rjocht komt, it is winliken in tael dy't krekt bysûndere gaedlik is foar literatuer. De kar fan it frysk as literatuertael krijt in oare kleur, faeks ek in hwat oare motivaesje as earder wol. Hy bliuwt bysûnder, mar der komme hyltyd mear dy't dy kar dogge en de kwantiteit oan frysk wurdt greater. Wy moatte dêrby wol bitinke dat it tal potinsjele lêzers fan fryske skriftueren greater wurden is troch de forbettering en forbreding fan it ûnderwiis.

De earste skriuwersgeneraesje fan de 19de ieu (dy fan it Gysbert-feest fan 1823 en fan de Genoatskip-oprjochting fan 1827) sit sosjael heger yn 'e beam as de twadde generaesje (dy't om 1844 hinne nei foaren komt). Fan dy twadde generaesje komme mar in pear út de bigoedige boargerstân^18.. Dat soe in yndikaesje wêze kinne foar in sosjale forskouwing yn de ideology dy't efter de fryske literaire produksje sit. Mar is dat sa? De nije folkstael-ideology komt by de Halbertsma's al dúdlik ta utering, en it is net wis dat it (legere) middengroepkomôf fan de twadde generaesje gearhinget mei in ‘sosjaler’, ‘demokratysker’ ideology yn de fryske literatuer. Tekenjend is faeks ek it greate tal skoalmasters yn de 19de ieuske fryske skriuwerij, forlike mei it tal skoalmasters yn de hollânske literatuer^19.. Mar bliuwt dat ûnderskie bistean, as wy de hollânske folkslektuer fan dy tiid yn de forliking bihelje?

Ds. Joast Halbertsma wie in foarstanner fan de konstitúsjonele monarchy en woe it politike swiertepunt forlizze nei de middenstân. Yn Eolus syn antwurd hat er eksplisite krityk op de konservativen mar ek op de Jakobinen^20.. Mar yn hoefier en hoe jowt er implisyt stal oan syn eigen polityk-sosjael weardesysteem

16. Waling Dykstra, Mar ik sil stride (Ljouwert 1971), s. 84.

17. Ina-Maria Greverus, Der territoriale Mensch. Ein literaturanthropologischer Versuch zum Heimatphänomen (Frankfurt am Main 1972), s. 288-299, 305, 322.
Robert Redfield, Peasant society and culture. Yn: Robert Redfield, The little community. Peasant society and culture. Chicago-London 1969⁸.

18. A.S. Wadman, In skoalmaster yn de Dokkumer Wâlden (Drachten 1955), s. 45.

19. A.S. Wadman, o.c., s. 34 (en noat 2).

20. Y.N. Ypma, It politike libben yn Fryslân yn Halbertsma's tiid. Yn: Joast Hiddes Halbertsma 1789-1869, Brekker en bouwer (Drachten 1969), s. 236-247.

[p. 120]

yn syn literaire produksje? In oare skriuwer út de earste generaesje, ds. Rinse Posthumus, dy't fûl tsjin de bisteande sosjale en maetskiplike tastannen protestearret, skriuwt oer ideële en sosjale dingen hast altyd yn it hollânsk. Hy kaem net fier genôch mei it frysk^21.. Stie foar Posthumus as it nypte it frysk apart yn in romantysk-literair hoekje?

Harmen Sytstra oppenearret him yn syn Wurd oan ús lânslju (1848) tsjin de greaten mei har kostbre libbenswize. De tiid brekt oan, sa skriuwt er, dat de oerhearsking fan bleate rykdom en adel in ein nimt; de folken wurde mounich, wysdom sil se stjûre. Harmen Sytstra yntegrearret de sosjale krityk yn syn frysknasjonale fisy, en hy komt dêrmei tichteby de progressive idéen en praktyk fan de dútske germanisten út it bigjin fan de 19de ieu. Harmen Sytstra wol foarút mei de naesjes om ús hinne^22.. Mar yn hoefier blike dy eksplisyt utere idéen ek yn syn literair wurk? Hâldt Sytstra it yn syn Stedreisgers b.g. mei de arbeiders of mei de baes?

Hjerre Gjerrits van der Veen heart mei syn sosjale idéen noch foar in great part yn it wenstige moralistyske tinkpatroan. Mar hy seach de saek dochs wol skerper en reeler as de measten yn syn dagen. En hy bisocht ek om der op in reële manier hwat oan to dwaen^23.. Der soe ris neigien wurde moatte hokker plak oft syn sosjale ideology winhken yn syn fryske literaire produksje ynnimt. De drankbistrider Johannes Baarda striidt yn syn fryske skriften (± 1860) foar de ôfskaffing; ek yn syn ‘fiction’ sit in hiel stik eksplisite morael. Syn nijljochterijen passe hiel goed yn syn tiid^24.. Skokkender as it idéalistyske wurk fan Baarda binne S.K. Feitsma zyn lettere sketsen (± 1900) ‘út 'e modder fan 'e maetskippij’, ‘út it ryk fan de earmoed’, ‘út de ûnderste lagen’^25..

Feitsma bisiket him yn to libjen yn de posysje fan de earmen en de wrâld to sjen mei har eagen. Yn hoefier is der by him sprake fan in ‘nij’ minskebyld/weardesysteem yn syn frysk litetair wurk, en hoe ha de lêzers dat oanfield? Deselde fragen kinne faeks steld wurde by guon oare skriuwers út de twadde helte fan de 19de ieu.

Wy moatte dêrby hyltyd ûnderskie meitsje tusken twa dingen. Yn it foarste plak: hwer stiene de fryske skriuwers yn de roerige tiden fan it 19de ieuske Europa polityk en sosjael? Hja sille oer it ginnerael ûnder de ynfloed fan de Forljochting stean en mear of minder liberale en modernistyske opfettingen ha. Dy idéology sleat net sa min oan by de morael dy't wy út eardere fryske skriftueren kinne, en foarme faeks mei de hege wurdearring foar de folkstael in bilangryk part fan de bisieling of motivaesje foar de fryske skriuwerij. En yn it twadde plak: yn hoefier blykt der op sosjael gebiet hwat fan in soarte fan progressive idéology yn de fryske skriften fan dy dagen? It soe wêze kinne dat de middengroep dy't frysk skreau, krekt troch syn bining oan de âlde folkstael minder oanstriid hie ta maetskippijfornijing, en dat kin mei de lêzende middengroep fan 't selde west ha. Wurdt de fryske skriuwerij - en binammen de ‘fiction’ dêr't it hjir dochs alderearst om giet - inkeld wijd oan de âlde deugden, en woene de skriuwers har leaver net bisûndigje oan skok-effekten yn it sosjale?

Hwant net allinne de morael ek de taelbifoardering wie doel fan de fryske skriuwerij. En yn guon gefallen sil ek de jildlike opbringst net sûnder bilang west ha. De boekjes moasten dus lêzen wurde. Wy meije oannimme dat de almenakboekjes fan Van der Ploeg vn de 70-er jierren fan de 18de ieu kommersieel in

21. D. Kalma, Harmen Sytstra en de soasiale frage. Yn: It Beaken 2 (1940), s. 38-52.
Dêrfan yn it bysûnder s. 43.
R. Posthumus, De paadwiser I (Dockum 1841), s. 2,
R. Posthumus, De padwijser IV (Dockum 1842), s. 1, noat.
Jan Tj. Piebenga, Rinse Posthumus as minskheitsapostel. Yn: De Tsjerne 19 (1964), s. 180-188.

22. Sjoch it stik fan D. Kalma ûnder noat 16.
D. Kalma, Striid en Dream fen Harmen Sytstra (Dokkum 1948), s. 8-17.
Jörg Jochen Müller (ed.), Germanistik und deutsche Nation 1806-1848. Stuttgart 1974.
Cf. ‘Kent gij Halbertsma van Deventer?’ (Drachten 1969), s. 97-132: Reis naar Frankfurt (1846); en s. 258-277: De Duitsche democratie (1864).

23. A.S. Wadman, o.c., s. 154-159 en 174-178.

24. Jan Tj. Piebenga, Notarisklerk en frysk profeet. Yn: De Tsjerne 19 (1969), s. 392-401.

25. J. Piebenga, Koarte skiednis fan de Fryske skriftekennisse (Drachten 1957), s. 157-160.

[p. 121]

súkses west hawwe. Dat jildt noch sterker foar de Lapekoer fan de Halbertsma's, en yn dat sok sille ek oare fryske boekjes wol aerdich lêzen (en forkocht) wêze. It soe bêst ris wêze kinne dat fryske skriuwers har, mei it each op taelbifoardering en/of kommersy, hwat bidimme hawwe yn har (mooglik) hwat révolúsjonairder wrâldbyld.

Wy moatte de ynfloed fan fryske lektuer, sang en letter ek toaniel yn de 19de ieu net ûnderskatte. Der sille net safolle kwantitative gegevens mear to efterheljen wêze, mar in ûndersyk nei dy kant fan de saek soe lykwols tige fan bilang wêze. Hoe leit it oanbod oan fryske boekjes, sangen, toanielstikken op 'e merk? En hoe dy oan winterjounenocht, toanielfoarstellingen etc.? En hoe forhâldde dy kwantiteit him ta it hollânske oanbod op dy gebieten?^26. Waling Dykstra hat in skoft lang mei it frysk (syn skriuwen en syn winterjounenocht) de kost fortsjinne. Sa't Van der Ploeg in ieu earder faeks bisocht hat om mei syn fryske almenakstikjes syn skulden út 'e wei to krijen. Dat seit dochs wol hwat oer it bilangrike plak dat de fryske folksskriuwerij yn de 19de ieu ynnaem.

De breaskriuwer Waling Dykstra hâldt him net alhiel bûten de sosjale kwesjes. Hy kritisearret yn gearspraken eksplisyt de earmewet fan foar 1870. Mar yn de sosjale striid fan it lêst fan de 19de ieu docht Dykstra net to bot mei. Dochs wied er mei Oebele Stellingwerf de oprjochter fan it radikale Friesch Volksblad. Tekenjend is dat it fryske toaniel (biguon ± 1860 en mei, neffens Poortinga, in boargerlik-rasjonalistyske oarsprong) ek by goed sosjalistyske skriuwers noch in skoftlang alhiel yn de âlde moraeltradysje sit. Earst om 1900 hinne komt der op it stik fan de probleemstelling stadichoan hwat fornijing: der komme tendinsstikken foar sosjalisme, ûnthâlding en steatspinsjoen; ek it houlik komt as probleem oan 'e oarder^27.. It liket derop dat yn âldere fryske literatuer de problemen fan de arbeider net sa faek sintrael steld en ‘prinsipieel’ sjoen wurde. De toan tsjinoer de godstsjinst (ortodoksy, byleauwe) is fandatoangeande folle frijmoedich-kritysker. It docht nammers hwat wûnder oan dat deselde skriuwers dy't sa'n krityk ha op it byleauwe, tagelyk staeltsjes fan dat byleauwe yn har wurk sammelje. Waling Dykstra jowt hiel hwat eksimpels yn syn twa dielen Uit Frieslands Volksleven (1895-1896). It kin wêze dat forhalen mei datsoarte fan stof der by de lêzers tige yn fallen binne, en dat de skriuwers dêrop ynheakken. De forkeap fan Dykstra's Uit Friesland's Volksleven is lykwols doedestiids gjin súkses wurden. Faeks wie de bêste tiid foar datsoarte lektuer doe alwer foarby^28.. De krityske toan op it stik fan it byleauwe en de prinsipiële distânsje fan de ortodoksy (gauris biskôge as in soarte fan byleauwe) paste wol by de nochtere morael yn de fryske skriuwtradysje, en it koe blykber lije by it lêzerspublyk. Faeks wie dat by de bisteande tsjinstelling tusken fyn en grou sels kommersieel wol in gunstige faktor. Op it punt fan de godstsjinst doarsten de folksskriuwers (Tsjibbe Gearts van der Meulen[...]) dúdlik mear as op it stik fan it sosjale. De fryske literatuer kaem fan en wie rjochte op de emansipearre liberale middenstân, en hat earst bitreklik let (en bitreklik ynsidenteel?) hwat mear feeling krige foar de emansipearjende arbeidersstân De fryske literatuer wie en is faeks meast in ynstitút fan de middengroepen, yn de 19de ieu inkeld fan it frijsinnige part, nou ek fan de konfesjonelen. It is de fraech oft de kwantitative bining mei arbeidersstân en intelligentia eins wol sa'n soad bitsjut, en dat soe wolris in bilangrike faktor wêze kinne foar de ideology dy't efter en yn de fryske literatuer sit. De bêste wurkwize sil yn earsten wol wêze om de fryske skriftueren út de 19de

26. M. Kastelein is dwaende mei in skripsje oer de posysje fan it Winterjounenocht yn dat opsicht.

27. Y. Poortinga, It fryske folkstoaniel 1860-1930. Assen (1940). Yn it bysûnder s. 15, 19, 21-23, 63-64, 68-78.

28. Waling Dykstra, Uit Friesland's Volksleven van vroeger en later. Met een inleiding van dr. Y. Poortinga (Ljouwert/Leeuwarden 1966). Inleiding, tredde side.
Forlykje ek: A.S. Wadman, o.c., s. 97-100.

[p. 122]

ieu ris op har sosjael weardesysteem en har sosjael engagemint nei to gean. De risseltaten fan sa'n analyse sille forlike wurde moatte mei lyksoartige analyses fan oare folkstaelliteratueren en mei nederlânske folkslektuer en literatuer. As wy oannimme dat de greate trend yn de 19de-ieuske fryske literatuer der sa útsjocht as wy dat hjir tige globael biskreaun ha, dan soe it nijsgjirrich wêze om binammen de ôfwikingen fan dy trend op to sykjen en to biskriuwen. Hoefier geane guon skriuwers ‘bûten har boekje’, hwat binne de gefolgen foar de kommunikaesje mei de lêzersrounte, en hwerom giet de skriuwer al of net troch op syn eigensinnich paed?

De Jongfryske Biweging fan 1915 set him tige prinsipieel ôf tsjin de bisteande tradysjes yn de fryske folksskriuwerij. Dat komt ta utering yn de folle radikaler opfettingen oer it frysk, yn de literaire pretinsjes, en yn de tige forskillende en foar in part tige radikale idéologyen dy't yn dat formidden in rol spilen. Yn hoefier komme ut dy biweging ek radikale foroaringen yn de fryske literatuer fuort? Sjoen út ús tiid wei, en sjoen yn it ramt fan de nederlânske en europeeske streamingen ût it bigjin fan dizze ieu bylket dat literaire effekt winliken net sa bot, mar yn it ramt fan it fryske lêzers- en skriuwersformidden fan dy tiid, sil de ôfwiking fan it biwende patroan wol greater west ha as it nou, efterôf, liket. De grounslach waerd lein foar in greater differinsjaesje yn literatuer en yn lêzerspublyk.

Yn de Jongfryske Biweging spile de taelstriid in sintrale rol, yn de literatuer oant 1940 is Fryslân en binammen it fryske boerelân - it dekor dêr't it barren yn literaire ‘fiction’ him gauris foar ôfspilet. Nei 1945 forset binammen Anne Wadman him tsjin it âldbiwende dekor en de fan âlds fortroude problematyk yn de fryske literatuer. Syn kritiken yn de Tsjerne en syn eigen literaire produksje yn proaza en poëzij jowe foar fryske forhâldingen hwat nijs. ‘It folk’ wurdt wer fierder tobekkrongen, it ‘literaire nivo’ konsekwinter as noarm steld, de problematyk mear ‘algemien-minsklik’, minder ‘frysk-eigen’, en de (tige neidruklike) ‘morael’ krijt in hiele oare kleur.

De tsjintwurdige fryske literatuer is faeks net sa maklik to fangen yn ien bipaelde trend. It (yn positive sin) sintrael stellen fan Domela-oanhingers yn guon boeken fan Rink van der Velde jowt sa to sjen gjin argewaesje by it hjoeddeiske fryske lêzerspublyk. It kin wêze dat it sosjale engagemint yn de fryske literatuer akseptearre is, it kin ek wêze dat de ôfstân tusken skriuwer en persoanen út sokke boeken foar it gefoel fan de lêzer frij great is. Oare skriuwers lykje yn har wurk folle mear foar eigen forantwurding in ‘nije’ morael en in ‘nij’ minskebyld to bringen en to fordigenjen. Binammen in ‘nij’ sicht op 'e seksualiteit yn it ramt fan dat ‘nije’ minskebyld hat by in part fan it lêzerspublyk nochal hwat wjeraks oproppen. Hoe't dat ek wêze mei, minsken as Anne Wadman, Hessel Miedema, Trinus Riemersma (om mar m pear fan de dúdlikste foarbylden to neamen) wike op it momint dat har wurk forskynt, ôf fan it forwachtingspatroan fan ‘de’ lêzers. It soe wêze kinne dat dat forwachtingspatroan fan de frysk-lêzers, by alle forskouwingen dy't de tiid nou ienkear jowt, noch altyd wakker boun is oan de noarmen fan de middengroepen. Faeks stjit in fryske literator syn lêzersrounte gauwer ôf as in nederlânsken.

En dat moat dan yn earsten mar de lêste hypotese wêze fan dit stik. Ik ha net de pretinsje dat alles hwat ik hjir ûnderstellenderwize nei foaren brocht ha, ‘wier’ is.

[p. 123]

Dit stik wol mear in oantrún wêze ta ûndersyk as in oersjoch fan hoe't it nou wier yninoar sit. Ik hoopje dat it as sadanich tsjinst dwaen kin, en oanlieding wêze kin ta krityk, oanfollingen en nije stúdzjes.