Trotwaer. Jaargang 7

[p. 25]

Geart van der Meer
It alde tsjernepaed forlitten
(de forhalen fan Hessel Miedema)

Hessel Miedema: Op 'e Literaire Toer; K.U., 1973

De alve forhalen fan Hessel Miedema yn dit boek binne forskynd tusken augustus 1960 en (midden?) 1963, en bisteane meiinoar net mear as 74 siden. Doe't Miedema syn wurk yn Quatrebras forskynde wie der bûten eigen rounte net sa folle weardearring, dat is alteast de yndruk dy't ik út it Tsjernepetear dat Tiny Mulder mei him hie, krigen haw. By myn witten is de earste wiidweidige hifking fan it proazawurk fan de hân fan Trinus Riemersma (Tsjerne, jiergong 21, nûmer 10), dy't nochal útmeat oer syn kwaliteiten. Yn it neikommende sil ik út en troch nei dit bisprek forwize.

Yn datselde bisprek hopet Riemersma dat Miedema syn forhalen sa gau mooglik yn boekfoarm forskine sille. Dat is dan yn 1973 bard, en Riemersma sil nei alle gedachten wol mei de foarstap nommen hawwe ta de tarieding fan dizze útjefte. Sels hie ik noch nea hwat fan Miedema lêzen oan't ik dit boek yn hannen krige, en goed lêzen haw ik it pas nei't de Trotwaerredaksje my frege hie om de forhalen yn dit boek to bisprekken. It moat sein wurde dat nei lêzen en werlêzen dizze bondeling fan de Quatrebrasforhalen my folslein rjochtfeardich taliket. Hjirûnder sil ik it hwerom fan dizze miening taljochtsje.

Foar en alear't ik lykwols de forhalen sels ûnder it forgreatglês liz noch dit: de weardeskatting fan in kunstwurk is net alhiel los to meitsjen fan de yndruk dy't datselde kunstwurk oarspronklik by syn forskinen makke op de earsten dy't it ûnder eagen krigen. Foar lettere lêzers sil it nije, oarspronklike, net sa klear wêze: foar harren bliuwt allinne de ynderlike wearde oer. Hja sille fakentiids net witte dat yn dat en dat forhael dy en dy technyk foar it earst tapast waerd. It kin bêst sa wêze dat dat nije sokke lettere lêzers net mear opfalt omt it al neifolging foun hat, en dus net nij mear liket. Ik bin bang dat ik foar in part sa'n lêzer bin. Dochs leit it my sa by dat Miedema syn wurk by it yn it ljocht jaen hwat bisûnders wie, dat it troch de staljowing binammen der hwat tusken út roun. Hoefier dy oarspronklikens gyng yn 1960, of om dy roai, op dy fraech doar ik gjin antwurd to jaen, lit stean op de fraech yn hoefier't it yn Nederlânsk forbân oarspronklik neamd wurde kin.

De forhalen dus. Yn syn skôging jowt Riemersma in bulte omtinken oan de uterlike forskining, en dat is in goed ding. Hessel Miedema is in skriuwer dy't (as earste yn Fryslân?) bisocht hat de gehielyndruk fan it forhael mei biskiede to litten troch de wize der't it yn op papier set is, printe is. It weilitten fan haedletters en it meastepart fan de ynterpunksje kin in biskate funksjonelens hawwe. Forlykje Riemersma: ‘Lêstekens knippe de meidieling yn stikken en meitsje sadwaende it opnimmen en forwurkjen makliker, se jowe de lêzer gelegenheit om efkes to pauzearjen en it lêzene bisinke to litten. Untbrekke de lêstekens, dan kin de lêzer de stream net forwurkje en gappet er op 't lêst nei de siken! (376). Om wyld tommeljende, chaotyske tinzen bygelyks to biskriuwen kin it tsjinstich

[p. 26]

wêze en lit alle lêstekens wei sadat ek de printe tekst de yndruk fan chaos makket. Dochs leau ik dat hjir ek in oare kant oan sit. Oan de iene kant brûkt Miedema suver nearne haedletters om sinnen to bigjinnen, en wurde ek faek punten oan de ein weilitten. Dat hat ta gefolch dat it weilitten fan lêstekens krekt op dy plakken dêr't it wier funksjoneel is minder effekt hat. Dan hie better west hwat Faulkner faek docht: dy brûkt gewoan de lêstekens, útsein op dy plakken dêr't it weilitten dêrfan doel hat; op sa'n manier is de útwurking ûnwitend folle greater. Oan de oare kant kin it him ek tsjin de skriuwer keare: krekt op in stuit dat de lêzer hurd lêze moat om it hurdrinnende proaza by to hâlden kin er der wolris yn forslaen, en wer op 'e nij bigjinne moatte. Yn sa'n gefal hie in puntsje hjir, in kommatsje dêr de lêzer krekt yn steat steld noch hurder to lêzen. It sil de bidoeling dochs net wêze dat it lêzen stûket.

Né, de wearde fan dizze forhalen wurdt biskaet troch in oare eigenskip, en dat is hwat ik it filmyske karakter fan Miedema syn trant neame wolle soe. Net it teltsje is nijsgjirrich yn dit boek, mar krekt hoe't dat teltsje ús trochdien wurdt. Nim bygelyks it earste forhael of it moast wêze dat. Yn dit forhael oer hwat in jonge yn it bigjin fan de flegeljierren yn in simmerkamp mei famkes meimakket, en oer famkes tinkt, is it bisûndere it gebrûk fan de tiden en it forspringende perspektyf. Rûchwei sa: (1) de skriuwer fortelt, de jonge is ‘er’, wy sjogge de wrâld troch de eagen fan de jonge, tiid is doetiid, (2) selde as yn (1), mar tiid is noutiid, (3) perspektyf fan skriuwer en jonge raent gear, it persoanlik-heal ûnpersoanlike ‘men, jin’ wurdt brûkt, tiid is noutiid, (4) perspektyf dat fan de jonge (‘ik, wy’), tiid is noutiid, en fan en ta: (5) folslein bûten it forhael steande ynslûpsels, bgl. it kommintaer fan de skriuwer op s. 62-3: ‘der binne gjin boargerliker as wylden en bern’, (5) is hjir net sa wichtich en neffens my ek net sa slagge. Troch nou allegeduerigen to wikseljen tusken boppeneamde kategoryen meitsje wy alles mei as waerd it op in filmdoek projektearre: de kamera komt yn, swaeit fan de iene nei de oare, tichtby, fierôf, tobek yn de tiid, monolooch, kommintaer, skot fan ôfstân ensfh. Forlykje bgl. it aerdige ynkommen fan de kamera op 61-2: (1) ‘hy seach nei har, rêstich. de oaren rôpen yn de fierte (3) dit is de situaesje dêr't men jouns lang op om fantasearret men stelt jin dan dingen foar dy't nou net yn jin opkomme. dit famke is lang en steatlik hja hat in lytse holle dy't se rêstich nei jin ta keart hja sjocht jin koart oan en forfettet har beuzichheden har shorts bin út in eardere simmer men sjocht in strook fel fan har bûk (4) as ik rjochtop sitten gean kin ik har nawle sjen, ek is har lange bleate skonk to folgjen oant dêr't de ljisk syn rouning bigjint (3) it jowt in lichte ûnrêst yn jins flanken. (1) dit wie harren konversaesje, de oerfoarm der fan.’ ensfh.

Ik leau dat wy hjir fuortynienen al op it geheim fan Miedema syn styl stuite binne. De alweroan wikseljende shots sûgje de lêzer mei, rêst wurdt him amper gund, it iene byld jaget it oare

Yn natura artis magistra (ek de ynhâld is nijsgjirrich) wurdt yn wêzen itselde prosédé tapast. Ek hjir wikseling fan tiden, boppedat in seary ‘portretten’ fan wittenskipslju. It filmyske wurdt dúdlik troch Miedema sels oantsjutten: de wurden close-up en flashback komme ek yn de tekst foar. Dit forhael kipet der ek noch út troch de tsjinstelling tusken de oer it ginnerael objektive toan fan de biskriuwing (de proefdieren, proefminsken eins, wurde sels materiael neamd) en de nou en dan trochbrekkende oandienens oer it lot fan ús rekonstruearre foarfaers. Troch dizze spanning is dit forhael tige slagge.

[p. 27]

Yn de cello, it tredde forhael, dat my neat seit, boartet Miedema noch hwat mear mei de forhaelfoarm. De fiksy fan de net oanwêzige, allinne mar forheljende skriuwer giet net mear op, syn oanwêzichheit blykt hieltyd wer troch syn eigen kommintaer. It barren is net selsstannich; hy, Miedema, stjûrt it. Yn it sawnde forhael, de sémearmin, is dit direkte oansprekken fan de lêzer noch helte dúdliker. It aerdige fan dit forhael is dat nettsjinsteande de ymplisite warskôging fan ‘Ik bin it mar, Hessel, dy't samar in forhaeltsje bitinkt’, de lêzer oan de ein dochs in morael forwachtet; dy't der fansels net is, omt it dochs samar in bitinkseltsje wie oer net bisteande wêzens.

It fjirde (antimilitaristyske) doch net sa flau hat qua technyk in protte fan it earste forhael, mar is hwat minder dynamysk, hwat statysker fan opbou. Ik haw sa'n gefoel dat it téma èn de titel fan Riemersma syn forhael Der wurdt foar jin tocht hwat mei doch net sa flau to krijen hawwe. Forlykje de wurden ‘mar der wurdt foar jin tocht fansels’ op side 90.

bea wit troch de nou bikende filmtechnyk in greate spanning op to roppen dy't oan de ein hommels fuort ebbet, hwat op himsels al in knap effekt jowt. Binammen de woede en eangst fan Jehannes oer it hâlden en dragen fan de gewante, yn lear klaeide bromfytsraesbekken wurdt knap yn byld nei byld stal jown.

Fan de noch oerbliuwende forhalen sil ik nou allinnich noch de stêd wiidweidich biljochtsje. De oare bringe net safolle nijs mear yn it ljocht fan boppesteand kommintaer, en bifredigje my ek net sa bot, útsein jok dat goed skreaun is. Boppedat wurdt dit bisprek sels njonkenlytsen ek to lang, haw ik soarch.

de stêd is it langst en neffens my ek fierwei it bêst. Riemersma seit hjirfan yn syn bisprek yn de Tsjerne side 371: ‘Ik haw my forskillende kearen oan de stêd bidronken - hwant lêze docht men it net, it forhael sit yn jin foar't men der aen fan hat - sûnder ûntkomme to kinnen oan dy eangstige birûzing en ek sûnder forklearje to kinnen hoe't dy ûnwjersteanberens troch de skriuwer birikt is’. Ik kin Riemersma meistimme oer it effekt fan dit forhael: it is as in stream dy't jin warleas meifiert. Dochs binne der wol inkelde redenen foar dizze ‘birûzing’ by to bringen, liket my ta. Yn it earste plak kin de ynterpunksje, dus it weilitten derfan, it effekt forgreatsje, al is dat grif net it foarnaemste.

Twad is der fansels wer de knappe byldmontaezje dy't yn in stream fan bylden en shots de lêzer ta in warleas, registrearjend ynstrumint makket, sûnder eigen wil. De flarden reklame troch de tekst hinne binne suggestyf yn dy sin dat de konsumpsjemaetskippij mei al syn slûchslimme reklameteksten foar ús delset wurdt - forlykje op 117 de biskriuwing fan it meitsjen fan reklame troch filmflitsen dy't sa koart binne dat de minsken se net fornimme, mar dy't dochs ûnbiwust hingjen bliuwe. Yn sa'n wrâld wurdt men meifierd yn de stream, frije wil is der net: ‘maja hie der m hekel oan om kieze to moatten’ (113), ‘de dingen komme jin oer bûten jins wil om’ (117), ‘se hie in hekel oan kiezen’ (122). Ik leau net dat it oerdreaun is om to sizzen dat eat fan dat ûnfrije, dat warleaze, automatyske, op de lêzer oerbrocht wurdt, èn ek eat fan de ûndergrounske, forkroppe spanning, dy't yn it forhael sels biskreaun wurdt as him ûntladend yn jongereinbindes en hystearyske godtsjinstige sektes.

Tred, it brûken fan de tael sels. Rigen koarte sinnen faek mei in bulte ritme, der sit faesje yn. Ik kin dit allinne mar oanjaen troch in foarbyld: ‘ek wiene der oare

[p. 28]

lûden elektronysk foarme sommige bûten de gehoargrins dy't dochs har ynfloed hiene. in each, tûzenfâldich forgreate, de pupil waerd nauwer, dan wider. maja wist út erfaring hwat it bitsjutte it dielde him reflektoarysk oan har mei hja line tsjin reggie oan har lichem biweegde stadich it streakjen fan syn hân wie net skerp to ûnderskieden fan it barren yn de film kaem it sêfte stoanjen út har eigen kiel of waerd it fan 'e 24 lûdsprekkers ta de seal yn lústere?’ (117).

De lange fragminten bûten de haedfigueren om hat Riemersma ek al oer op de tekst west. Underbrekke hja de gong fan it forhael of net? De ynhâld fan de stikken is net oerstallich, dat hwat dat oanbilanget binne se funksjoneel. Mar ik kin net rjocht ta in oardiel komme oer de fraech oft hja de gong der út helje. Guon sille faeks sizze: troch de lêzer even lins to jaen makket Miedema de skok namsto greater as er him wer yn de stream fan it forhael weromfalle lit. In soarte fan ôfremje- en-forsnelle technyk dus? In soartgelikens doel hat de skriuwer faeks hawn mei it forfrjemdingseffekt tsjin de ein der't Miedema ynienen sels wer oan it wurd is: ‘it forhael och ja fan twa bern yn in wrâld fan minsken ensfh...’ (124). Om koart to kriemen: nei myn bitinken slute foarm en ynhâld fan de stêd prachtich byinoar oan. By it lêzen fan sa'n forhael bikrûpt jin dochs wol in bytsje spyt dat Miedema perfoarst net fan doel is ea wer in wurd Frysk to skriuwen.

Faeks is dit bisprek (fan mar 74 siden tekst) hwat ridlik lang útfallen, en hwat to min op de ynhâld rjochte. Dochs liket my dat wol forantwurde ta, hwant yn myn opfetting is de wearde fan dit proaza net de ynhâld mar mear de foarmjowing. As fornijer fan de forhaelfoarm is Miedema wichtich foar it Frysk en hat er nei alle gedachten ek wol ynfloed hawn, op Riemersma bygelyks.

In great lêzerspublyk sil sok proaza net krije, omt it in gewoan lêzer meast om it forhaeltsje, de spanning, to rêdden is. Dy spanning, yn de gongbere bitsjutting, sil men hjir omdôch sykje. De ynhâld, it foarfal, de minske, sille jin net bybliuwe lykas dat it gefal is mei guon ûnforjitlike forhalen fan bygelyks Joseph Conrad, Somerset Maugham, en foar my as Fries binammen Reinder Brolsma. In great skriuwer kin men Miedema net neame, dêrfoar fyn ik dat syn wurk to bihindich fan omfang is. Mar ien dy't dizze forhalen goed op de tonge preaun hat sil dy hiel bisûndere smaek net sa gau forjitte.