Trotwaer. Jaargang 7

[p. 17]

Tr. Riemersma
Trijedubbele lulkuk

‘De hear J. Hylkema to Hitsum hat troch it lêzen fan W. Abma syn artikel ‘Ethyk en literair skriuwerskip’ sa slim diarré krigen, dat er him ûnder doktersbihanneling stelle moast. De hear Hylkema hat in oanklacht yntsjinne tsjin de hear Abma.’
(Frysk en Frij, 09.11.74)

Os bóppesteant berjócht net fiktyf, mar vjirhyt vie, don east soe de problematyk dyt de hearen Abma, Roscam Abbing en fwar harren Laverman oan 'e wadder stelt havve rillefont vurre. Oant no ta is ut téoretyske lulkûk.

Bij de hearen dyt ut Trotwaerspecial fólkwattele havve kónstatjerje ik un ûntstellent gebrek oan earbiet fwar de fijten en de fijtlekhyt. De téoryen dyt se ferkundigje havve moi de verklekhyt lykefólle mien os stróntkroadzjen moi skûttelvoskjen.

Ik bin un taurus, meskjin ferkljerret dot vot, ik bin matryalistysk en skeptysk. Olles vot net oan to vizen en fêst te grypen is, vot net beviisber of hut te maitsjen is, dot is fwar mij téology.

Roscam Abbing soit dot lju dyt ‘sceptisch staan ten opzichte van waarden en waarheden, van overtuigingen en wereldbeschouwelijke noties’ fijtelek neat mear te sezen havve. Ja, dot is fonself ek un menier óm juns tsjinstonners yn 't foar ol ut swijen óp te lezen....

Os mun ut iene of oare ûndersykje of oantoane vól, mat mun ut fjilt fon ûndersyk ôfreedzje en juns metoaden eksplysyt maitsje.

Gjin fon 'e trije hearen fredet de lyteratuer eksakt ô. Abma soit net: dy-en-dy bûkken haf ik óp ut êch, mar hij hat ut oer defynysjes fon lyteratuer. Roscam Abbing behijnt de lyteratuer ta de bûkken dyt ur sels yn syn bûkkekost hat. Hókker dot binne, vurt net dúdlek, mar dur sit gin pornografy tusken, dêr kin mun dónder óp seze. De Pree lyket olinnech de mearkes fon Grimm lêzen te havven...

Nimmen kin fonself olle lyteratuer fon 'e hele vrôt lêze en bestúdeare, Mun sil jun slim behijne matte, benammen bij un dreech en tiitfrettent ûnderverp os ut ópspoaren fon 'e effekten fon lyterêr vurk en de etyske vedjerring fon dy effekten. Mar dy behijning mat vól un ópjektyvenien vêze. Mun sû jun bijgelyks behijne kinne ta de oarsprónkleke nederlonske en frieske lyteratuer/lektuer (de greans is net ópjektyf fêst te stellen), savól fwar bên os fólvûksenen, pûblysjerre yn ut ier 1970.

Ut sil ek ol ver tefólle tiit nimme óm bij olle lêzers de effekten fon ut lêzen fon 'e bûkken út ut ier 1970 noi te gean; mun sil jun behijne matte ta bijgelyks tûzen lêzers, selekteare út olle lagen fon 'e befólking.

Neffens hókker metoade(n) mat mun de effekten bij de lêzers efterhelje?

Mun sil vól net mear dwan kinne os de lju un listke moi fragen fwarleze: Hû fûnnen jo dy romon (ferhalebundel, etc.)? Vot hat ur jo ‘dien’? Is dur yn jo tinken vot feroare? Hat ut lêzen fon ut bûk ynfloet hôn óp jo hôden en dragen? De ontvudden dyt mun kryget sille net bótte betrauber vêze, óm ut uifemistysk te sezen.

Hû don? Ut is myn ûndersyk net. De hearen Abma, Roscam Abbing en de Pree matte ut mar útsykje. Om mij nimme se un leger psychyaters en soasjologen yn tsjinst.

[p. 18]

Os se mar moi kóntrolearbere fijten óp tafel kómme.

De etyske vedjerring fon 'e effekten fon lyteratuer - os dy teminsten ópjektyf en eksakt oantoant vurre kinne - lyket mij yn olle gefollen de hearen Abma en Roscam Abbing net tabetraut, vont vot dy oer etyk seze, lyket mij óp un minsten un pear trêt njónken de verklekhyt te lezen. (Oer de Pree swij ik ljewer; ik vur raar os ik dy emosjonele gjolpen fon him lês).

Ik skrjo myn tinken oer ‘etyk’ puntsgevize óp:

1.	Apsolútte nwarmen bestonne net. Neat is ‘etysk evydent’, oer olles is ferskil fon miening mooglek. Mun kin fonself de lju dyt ut net moi jun iens binne ‘duidelijk verblind of bezeten’ neame, mar dot lost neat óp, ómt elk elkenien fwar gek ferkljerje kin, en dot ek, bij gebrek oan oertsjûûgjende argúmenten, geregeltvoi dócht. De psychyatry jaut nammes oan dut spóntane gekferkljerjen olle sanksje: dur bestonne yndiet gin normale minsken. Dur is fonself vól un maatskipleke nwarm: vot him yn 'e maatskippij steande hôre kin, is normaal; vot yn 'e finzenis of psychyatryske ynrjóchting bedarret, is apnormaal. Mar vaat siik of apnormaal binne, de lju yn 'e tichthúzzen en gekkehúzzen, of dy durbwótten, of ollegjer - dot is myn miening -, dêr kin mun ut gôns óniens oer vêze.
2.	Dur is gin tûtsstien bwótten ús vrôt dert mun goet en kwea oan hifkje kin. Gepraat oer got en ivege veaden is bla-bla. Ut 'e histoarje kin mun neat ôliede oer ut doel fon ut minsklek bestean. (Vie dot ol sa, don soe mun utjinge dot doel tichterbij brocht ‘goet’ neame kinne.) Oer de sin fon ús libben fôlt oan fijtleks neat oas te kónstatjerjen. (Mun sû dêróm stelle kinne dot ut jinnech etysk evidente is: ut is goet óm jóngen te krijen en dy jóngen greot te bringen. Mar sónt ut minskdóm de natuerleke seleksje ‘oervón’ hat is dut net langer un apslút jildende eask. Juns jóngen ómkómme litte of deaslaan is óp dut stuit etysk net dúdlek faut.)
3.	Minsken havve oltyt socht óm dingen dyt ‘bóppe’ ut bleat byologyske bestean - yten sykje, sliepe, jóngen krije en ferswargje, bwatsje - ûtgónne. Dêróm kin mun de minske defynyeare os: ut sûûchdier dot net berêste vól yn syn bestean. Hût mun dy ûnfrede en ûntefredenhyt, dyt laet ta kultuer yn syn viitste ómfieming, vedjerje mat, posytyf of negatyf, dêr fôlt gôns oer te prakkesearen en dêr kómt un minske net maklek út. Nut havve sókke oertinkingen nammes net; ot mun de minske no beskôget os ‘de kroan óp 'e skepping’, of os un neurotysk sûûchdier, ut feroaret neat oan 'e praktyske sytevaasje dot vij os minsken yn un mienskip fon minsken libje.
4.	Yn praktyk vurt de etyk beskaat tróch de mienskip (dyt yn un heel soat gruttere en lytsere belangegrûpkes útienfôlt). Klear en dúdlek binne de regels dyt de mienskip stelt net; mun hat un heal libben noadech óm te learen vot mun ains better dwan kin en vot mun ains better noilitte kin. De ónoersichtlekhyt fon ut ‘etysk petroan’ is te vyten oan: a. elke honling hat mear os ien aspekt en sadwaende mear os ien effekt, b. ferskillende grûpearingen yn 'e mienskip kinne un effekt ferskillent vedeare, c. net olle effekten en bij-effekten vurre óp utselde tiitstip dúdlek, dur kinne fertrage effekten vêze, d. de measte vedearingspetroanen berêste net óp kennes, mar óp fwaroardelen, e. de vedearingspetroanen ferskowe.