Trotwaer. Jaargang 4

[p. 225]

A. van Hijum
Bisprek

Josse de Haan. Bonifasius en it ûnderbroekje
fan God: Ynferzen: Ik haw dyn toskfleid
fruchtber makke. Schagen, J. de Haan
1971/1972

It giet mei de Fryske literatuer net goed, heart men wol gauris. En miskien is dat ek wol sa: der komt de lêste tiid súver neat mear op 'e boekemerke; jonge minsken dy't miskien in ympuls wêze kinne soene foar in fornijing fan de literatuer komme eins net nei foaren; de minsken dy't dan al nije wegen bisykje to finen yn en foar de Fryske literatuer hâlde op mei skriuwen yn it Frysk omt se it gefoel ha - en dat net sûnder rjocht en reden - dat se yn in soarte fan vaküum wurkje, dat se gjin ‘Anklang’ krije.

Nou kin men dat lêste fansels ôfdwaen mei in lullich stikje lykas dat bard is yn de Ljouwerter krant d.d. 5-7-1972.

Al wer ien minder

Hoe moat it komme mei de Fryske skriuwerij. Yn it lêste nûmer fan it literaire moanneblêd ‘Trotwaer’ sjongt de skriuwer en dichter Reinder Rienk van der Leest út Enschede syn swannesang. Hy wol net mear yn it Frysk skriuwe, omt hy dêryn net de mooglikheden sjocht, dy't hy der fiif jier lyn fan forwachte. Inkelde jierren lyn is de skriuwer en dichter Hessel Miedema út Amsterdam al in ôffallige wurden fan de Fryske skriuwerij. Hwer moat dit hinne? Dit is om to gûlen. Al dy Fryskskriuwende Friezen keare it ynleaf heitelân wrantelich de rêch ta om har tonei yn it Hollânsk to uterjen. Op himsels is it noch net iens sa slim as in skriuwer him fan it Frysk bikeart, hwant lju dy't tsjin it sin yn in bipaelde tael skriuwe sille der nea net folle fan torjochte bringe, mar dat se dat altyd mei safolle bombary oan'e greate klok hingje moatte, dat rûkt winliken op selsbiklach. Forwachtet Van der Leest nou dat hiel Fryslân ach en wé roppe sil omt hij nou net mear jouns by it lampe syn Fryske wurdtsjes oan elkoar riuwt? Leave sawntjin en gjin ein, nou't it tal Fryske útjowers sa hurd úttinnet, moat it tal skriuwers ek forminderje, en omt skriuwers net fusearje kinne lykas útjowers. Se kinne der allinne mar mei ophâlde...

Mar sa'n stikje biwiist oars neat as it gelyk fan minsken as van der Leest. Men hat yn Fryslân sa'n boerd foar de kop dat men minsken mei in bulte mooglikheden op literair gebiet as se - toloarsteld troch it literaire klimaet - ophâlde mei Frysk skriuwen oars neat neijaen kin as in sûr, sarkastysk, middelskoalleachtich stjerstikje. En dêrby hat men net yn 'e rekken dat krekt troch ditsoarte skriuwers it Frysk loskomme kinne soe fan it odium fan streekliteratuer.

Hoe 't dit fierder ek wêze mei, der binne altyd noch lju dy't har yn it Frysk uterje wolle. En komt der de lêste tiid súver neat mear út yn it Frysk, op myn tafel lizze nou trije bundels mei fersen fan Josse de Haan, yn eigen bihear útjown en, sa't er sels seit: sels setten, ôfdraeid en sammele.

[p. 226]

De bundels binne:

Bonifasius en it ûnderbroekje fan God.

Ynferzen.

Ik haw dyn toskfleis fruchtber makke.

In oerfloed oan ferzen en allinne al om it feit dat De Haan alle mooglike muoite dien hat dizze bundels útjown to krijen dit bisprek weardich.

Net dat De Haan net fan himsels tinke soe dat hy net ien fan de greatste poëten is dy't Fryslân ea fuortbrocht hat. Hwat siz ik, Fryslân? Miskien wol de wrâld. De Haan sjocht himsels as ien fan dy net-bigrepen dichters dy't syn tiid fier foarút is. Let marris op de earste side fan Bonifasius en it ûnderbroekje fan God.

attinsje: Dit manuskript is troch de 'trotwaerredaksje as to gek

ôfkard om opnommen to wurden:

de lêzers fan ‘trotwaer’ moatte dit útsoarte net keapje,

hwant jim binne net HARDSTIKKE GEK.

Nou is it fansels net folslein ûnmooglik dat De Haan ien fan dy syn-tiid-fier foarúte poëten is, mar it biroerde foar de man dy't anno 1972 it wurk fan De Haan skôgje moat is dat hy syn tiid net sa fier foarút is. Hy moat bisykje mei syn achtergroun hwat sinnichs to sizzen fan dit wurk. En dat falt net ta.

Hwat kin sein wurde fan stikjes proaza - of hyt soks poëzy? - lykas:

Lit ús even oannimme dat wetter gewoan hurd wetter is
gewoan sljuchtweihinne
breiden broekjes yn plestyk transformearre

der is wier neat gjin nijs ûnder de klean

gielswartbrune strepen en spatten fan 'e sinne
dat sizze alle histoaryske fossylen
(side 7 fan ‘Bonifasius en it ûnderbroekje fan God’)

Ik kin der mei de bêste wil fan 'e wrâld neat oars fan sizze as:

Foar my hoeft ditsoarte geskriuw net. mar miskien bin ik wol hwat tofolle oan de tiid, hweryn't ik libje, boun. Allegearre flauwe kul fansels; ditsoarte oprispingen kinne de namme poësy det drage en as De Haan fynt dat in boekje as Bonifasius en it ûnderbroekje fan God al in bundel poësy is sil syn bigryp poësy wol in alhiel oare ynhâld ha as dat fan my.

It soe foar De Haan in goed ding wêze as hy bitocht dat noch net fuortendaliks praet wurde kin fan literatuer fan nivo as hy in tal wurden yn minofto mear grammatikale oardering jowt lykas op side 25 fan 'Bonifasius ensfh.:

YN UNDERKELDERS
OP SOUDERS
YN ALKOVEN
SPANNE MINSKEN
MINSKEN HARREN
BOARTERSGUOD ORGYS
SWIETE MOLKE

ned II, 1957 ûre
(- drink ook friesche vlag koffiemelk
de fles waar meer inzit -
mar it T.V.-fanke is sa plat as in dûbeltsje)

Hwat moat men oan mei ditsoarte stikjes tekst? Ik soe it warachtich net witte.

It iennige hwat ik opmerke kin oer dizze side fan Bonifasius ensfh. is dat De Haan kennelik, lykas guon byldzjende kunstners, bisiket in stikje ‘echte’ werklikheit (it sitaet fan de t.v.) to yntegrearjen yn syn ‘dichterlike’ werklikheit. Allinne,

[p. 227]

dat is earst dan sinfol as it stikje ‘dichterlike’ werklikheit, it wrâldsje yn wurden dat oplutsen wurdt, in dimensy ekstra kriget troch it stikje ‘echte’ werklikheit. En dat sjoch ik hjir totael net. In goed foarbyld fan in totale yntegraesje fan literaire, yn dit gefal romanwerkelikheit en ‘echte’ werkelikheit leveret yn it hollânske taelgebiet L.P. Boon yn syn roman ‘Menuet’, hwer't it romanrelaes forsterke wurdt troch in stream kranteknipsels.

Mar genôch oer ‘Bonifasius en syn ûnderbroekje’; in titel hwerfan't de sin my oars folslein ûntgiet.

Better as dizze bundel binne, tinkt my de bundels ‘Ynferzen’ en ‘Ik haw dyn toskfleis fruchtber makke’.

Yn de bundel ‘Ynferzen’ is net folle werom to finen fan it modieuze hwer't ‘Bonifasius’ oan mank giet. Hjir is De Haan hwat hy nei alle wierskynlikheit ek it earst en it meast is.

Net immen dy't yn poeticis foaroanrint, net immen dy't de wrâld in oar oansjen jaen sil troch syn fersen, mar op syn bêste mominten al immen dy't oan, op harsels miskien net wrâld skokkende gefoelens op in tige eigen en eigentiidske wize útering jaen kin. Nim bygelyks in fers as ‘Houlik’ (side 8 fan ‘Ynferzen’):

swijende symbiose
fan leafde en haet
fan bern en jild
fan âld fel en opbakte ierpels
en de langerwurdende
neilen teanenfingerseinen

ornaris
wurdt de skjirre
tomin brûkt

Yn sa'n tige ienfâldich fers wurdt dochs wol sa ûngefear alles sein hwat oer dit relikt út in noch net sa fier forline sein wurde kin.

Nochris, de wrâld sil der net troch op syn fundaminten wankelje, mar wol kin elk, dy't dêr nocht oan hat, sa'n fers lêze en bigripe. En dat is foar myn gefoel in pluspunt. Hjir ha 27 wurden net in exegese nedich fan op syn minst 200. It fers sprekt foar himsels en heart dat ek to dwaen as jo as dichter net allinne troch trije yngewijden lêzen wurde wolle.

Ut it fers ‘to glêd’ (side 10 fan ‘Ynferzen’) komt nei foaren dat De Haan net allinne troch elke alfabeet bigrepen wurde wol, mar dat hy ek sprekke wol yn de tael, gebrûk meitsje wol fan de symboalen fan dizze tiid:

de frou
in bânapparaet
op forskillende snelheden
je kinne opnimme
én útwaskje
neiharkje

[p. 228]

 

en trochspiele

 

it swiertepunt lei

 

yn 'e krekte snelheit

 

mar ik kin it

 

slim fine

 

de knop is my

 

to glêd.

Men kin, as lêzer, op idiologysk mêd mei de ynstelling fan De Haan neffens de frou net gelokkich wêze, ik ha it idee dat hy foar in biweging as MVM of Dolle Mina in fruchtbere learling wêze kinne soe, mar ek foar dit fers jildt hwat foar ‘houlik’ jildt: sa helder en trochsichtich as glês, gjin wurd tofolle.

Neffens my ien fan de bêste fersen út ‘Ynferzen’ is ‘does’ (side 13)

frou/ dou bist
as de mingkranen/ yn 'e does
en ik/ de ynboude/termostaat
soms wurket it/soms net
beide of/ ien fan beide

De trije hjir sitearre fersen út ‘Ynferzen’ ha allegear as thema de man-frou relaesje. En De Haan blykt him, neffens syn fersen, mei dizze relaesje djipgeand dwaende to hâlden. It is dan ek wierskynlik net tafallich dat dizze fersen der hwat útkypje. Hâldt De Haan him dwaende mei in oare thematyk dan binne de fersen ornaris nochal hwat minder fan nivo. Nim bygelyks it fers ‘pertij’ (side 26)

de pertij skaek
dy't wy spile ha
is noch net to'n ein
dyn slimste set wie
dea to gean
myn andert
komt net foar
yn 'e ynternasionale boeken
mar winne sil'k
al sil't myn dea ek wurde
pat is neffens my
folslein ûnmooglik
mar mat kin wolris
in swiere opjefte bitsjutte
myn kening stiet faei

Dit fers, dat eins ien lange metafoor is, is, oars as de trije earder sitearre fersen út de bundel ‘Ynferzen’, tinkt my, net fuortendaliks troch de net-professionele lêzer to bigripen. En ek de professionele lêzer soe der noch wolris hwat muoite mei ha kinne. Ik alteast bin net bysteat foar dit fers mei in slútende ynter-

[p. 229]

pretaesje to kommen. Nou kin him dat fansels oan myn ûnwittendheit lizze, mar oan 'e oare kant wol ik de mooglikheit net útslúte dat De Haan hjir in gedachte ûntwikkelet dy't yn bylden, ûntliend oan it skaekspul, net adekwaet to fangen is. Hwat moatte jo bygelyks mei in sin as: mat kin wolris in swiere opjefte bitsjutte myn kening stiet faei? Ik nim oan, it is neffens my de iennige mooglikheit dat mei mat bidoeld wurdt it mat fan de tsjinstanner. Ik kin my sels noch wol sa'n bytsje foarstelle hwer't it bigryp mat foar stean wol yn dizze kontekst. Mar hwat moat ik yn fredesnamme oan mei de kening út 'e lêste sin. Hwer stiet hy foar? En dit bringt my werom op de ynterpretaesje fan dit fers yn syn totaliteit. Soe it net wêze kinne dat De Haan, ienris de relaesje yn't each hawwende dy't der bistiet of alteast bistean kin tusken it spul dat skaek en it spul dat libben neamd wurdt, dat byld as útgongspunt foar syn fers naem hat en dat byld as absurdum trochfierd hat? Ik hâld it dêrre foarearst mar op.

De tredde en lêste bundel dy't hjir even oan 'e oarder steld wurde moat is ‘Ik haw dyn toskfleis fruchtber makke’. Dizze bundel hat as ûndertitel meikrigen ‘erotyske fersen’. It is mar even dat de lêzer wit hwer't er oan ta is.

It titelfers út dizze bundel stiet op side 5 en it jowt wol in aerdige yndruk fan de bundel as gehiel:

ik haw dyn toskfleis fruchtber makke. siedde
yn dyn mûle ha'k wenne. ha'k dyn froupoal achter
yn 'e kiel bidobbe. opwreaun mei antisyntetysk guod.
dyn noas lústere elke skok. yn myn nawle
stoarstou dyn lêste dea. libbestou mei dyn tonge
myn liif ien fet fol waerm swit. in hege kachel
luts dyn fingers troch myn fel. de glezzen molke
dounsen. oant ús klanken tekens yn't wurdboek
opburgen wiene. yn 'e djippe sliep. in wettertekken
sûgde my hûnderd kearen leech. in bêd fol keatsbollen
wjerhold my op to hâlden. ús liven learen mummys
mei allinne tosken. ik biet my fêst. lykas dou
yn my. ik waerd dyn donor en dou mines. labyrint.

Hwat moatte je hjir noch fan sizze? It kin allinne mar op lekskoaijen útdraeije. Dit fers hat ien tige goede rigel. De rigel: ik haw dyn toskfleis fruchtber makke. Foar it oare past my swijen. Hwat kin men nammers sizze fan in sin as: de glêzzen molke dounsen? It docht my tinken oan de tiid dat ik tsjin de puberteit oanhinge. Wy hiene doe yn it doarp ien jonkje dat hwat mear doarst as de oaren. Sa sil dat yn elk doarp wol wêze tink ik. As dat jonkje fammen lânsrinnen seach mei in nochal ‘overvloedig gemoed’ sei er wol gauris: ‘Tink derom ju, de molke kin wol sûr wurde’. Doedestiids founen wy sa'n útspraek nochal hwat, de jonkjes fan tsjintwurdich sille der wol net mear fan oeral wêze tink. Mar ik bliuw it in hwat wanstaltich byld finen.