Trotwaer. Jaargang 4

[p. 169]

M.J. de Haan
Tusken twa- en nultalichheit

It mei dan sa wis as de bank wêze, dat ien en ien twa is, by in wurd as twatalichheit moat men der wol om tinke, dat op it terrein fan tael en taelgebrûk mei elemintaire rekkenkunde net folle to bigjinnen is.

Al mei sa'n warskouwing tige skoalmasterachtich lykje, oerstallich is er tinkt my net. Yn klachten oer in ûnderwysbistel dat it Frysk net syn gerak jowt, wurdt de term oareltalichheit al brûkt. Soks ropt in ûnkrekte en fierstento ûnskuldige foarstelling op fan hwat de Nederlânske taelpolityk yn Fryslân útheeft. Mei in wurd as twatalichheit kin men net rekkenkundich manipulearje, dêrfoar hat it in to dizenige ynhâld. Der falt net folle mear oer to sizzen as dat it brûkt wurdt, hwannear't men it hat oer persoanen dy't moai faek fan de iene tael op 'e oare oerskeakelje, en dat men in gebiet as Fryslân, dêr't soks in soad foarkomt, in twatalich gebiet neamt. It hâldt hielendal net yn, dat alle biwenners fan sa'n gebiet beide talen knap brûke kinne of dat it foar harren allegearre fan like great bilang is dat to kinnen. Dêrfoar is de posysje fan de twa talen meastal to ûngelikens. Sa wurde yn Fryslân de fan hûs út frysktaligen wol wetlik forplichte de twadde tael to learen, de hollânsktaligen net, krijt de eartste kategory gjin of suver gjin ûnderwys yn eigen tael en leart de hollânsktalige yn't algemien gjin Frysk, slacht yn de offisiële sektor it Hollânsk foar master op en telt it Frysk net mei; en sa kin men in skoft trochgean. Al mei al stiet it der mei de twatalichheit yn Fryslân wol in bytsje oars foar as it rapport Van Ommen mei syn twa memmetalen suggerearje woe. Der binne ientalige hollânsktaligen nêst in great tal frysktalige analfabeten of healanalfabeten yn eigen tael, dy't min of mear it Hollânsk (Nederlânsk) hantearje kinne, al neffens har oplieding, libbensomstannichheden en persoanlike oanliz, in moai great tal stedsk- en oare-dialekt-praters fan itselde slach en dan noch hwat ‘twataligen’, minsken dy't har derop útlizze beide talen mounling en skriftlik sa goed mooglik to brûken. Dizze lytse topkategory-op-smelle-basis stiet foar de swierrichheden dêr't L. Popma it oer hat yn syn artikel ‘Iggewearje as poëtyske bifrijing’ (Trotwaer 1972 nr. 1) Ik helje der in pear pregnante sinnen út: Hwa ken net dy muoisume kommunikaesje en dy ûnbifredigjende selswerjefte, dy forlamming fan it harsenproses, hwannear't de tael fan tinken en sprekken (skriuwen) forskille?..... Hwant in biskate earmoed fan it materiael en de permanent op- en delgeande twivel oan it medium bitsjutte in ûnûnderbrutsen argewaesje en de ûntdekking dat mei dizze dubieuze tawijing de selsbiwustheit yn it Nederlânske taelgebrûk ôfnimt.

Sokke uteringen binne yn't foarste plak fan bilang, om't se dien wurde. Dat de Fryske skriuwers dizze kardinale kwestje iepenlik oan 'e oarder stelle, jowt mear hoop op 'e takomst as de kamoeflaezje taktyk dy't jierren lang sahwat forplichte wie. Tagelyk wurdt hjir klear en dúdlik sein, dat twatalichheit net in ienfâldich optelsomke is fan ien en ien is twa, mar dat men iderkear wer to krijen hat mei it ôflûksomke ien min ien is nul.

De earste kear dat ik troch it tsjininoar opkrusen fan twa talen op it nulpunt

[p. 170]

oanlânne, heucht my noch skoan. Flak nei't ik eksamen dien hie foar Ingelsk l.o., gong ik mei in kammeraet op 'e fyts Dútslân yn. Doe't ik de twadde jouns yn 'e Jugendherberge fan Duisburg mei in Dútse trekker stie to praten - it sil yn 1928 west hawwe - woe der ynienen gjin wurd Dúts mear komme, it wie allegear Ingelsk hwat by my opkaem: ik wie mei stommens slein en myn maet hat it petear oernommen. Hwat soartgelikens haw ik in jiermannich lyn nochris bilibbe, doe't ik op in kuijer yn 'e Vogezen in Ingelske famylje tsjinkaem, dy't my de wei frege. Ik kaem der doe wol sahwat út - mei in soad gestammer -, mar it Frânsk siet my danich dwers. Fierder stiet it Hollânsk my permanint yn 'e wei, as ik Dútsk brûke moat.

Dit wienen dan in pear simpele gefaltsjes, sa't de measte lêzers se sels wolris meimakke hawwe sille mei talen dêr't men hwat fan leard hat, mar dy't to min hâld krige hawwe om in rêdde oerstap forneare to kinnen. Mei talen dy't jin troch geregeld gebrûk mear eigen binne, leit it wol hwat oars, mar dochs kinne dy ek wol sa raer meiinoar yn 'e slach reitsje, dat de sprekker (skriuwer) oerfallen wurdt troch in gefoel fan ûnmacht sa as L. Popma dat by himsels konstatearret en dêr't er him net foar hoeft to skamjen: it komt de bêsten oer! Ien fan 'e aerdichste biskriuwings fan dy ûnmacht haw ik lêzen by Leo Vroman. Yn it forhael ‘Tussen twee talen’ - to finen yn it bondeltsje In de schaduw van Mars, Querido 1956 - fortelt er, dat er op in lytse party yn New York, dêr't gâns Hollanners wienen, yn petear rekket mei in jong frommeske dat al hiel hwat jierren yn Amearika wennet:

‘Haar wangen hadden nog iets levends doch haar mond had reeds iets gekiekts; als zij er Hollands mee sprak had haar w reeds iets weeks terwijl toch haar Amerikaans niet gerieflijk wilde vloeien.

...... gaat u nog wel eens terug naar Holland, vroeg ik. Ze antwoordde:

Ik ben er sinds negen jaar niet meer geweest. Of ze geen plannen had. Nee, geen plannen, Holland was zo, het was zo, nou ja. Zo ver weg? Neen, dat niet, zei ze. Stilte, ditmaal met zware nevels over het land, waar koeieruggen nog slechts moeizaam doorheen braken.

Iedereen keek naar haar, terwijl ze het juiste woord zocht.

‘Misschien spreekt u liever Engels?’ zei ik.

‘Nou, wel graag ja, if you don't mind,’ zei ze, een beetje opgelucht.

‘Of course not’, lachte mijn strottenhoofd.....

and then the girl beside me again: ‘they sometimes do look rather, I mean, you know.....’ Silence. Dus met Engels ging het ook niet. ‘Say it in Dutch’, I advised. ‘Oh well, you know what I mean’, she answered, visibly uncomfortable. Trachtte zij me iets onwelvoeglijks te suggereren? Haastig sorteerde ik mijn kleine collectie ontuchtigheden en wist mij niet alleen. Doch zij zocht nog steeds naar het juiste woord, het gesprek golfde over haar heen.

Ik zag haar ontsteltenis en dacht weer aan mijzelf. Zo ging het mij dikwijls, de laatste tijd. Er komt een onbeduidende gedachte op, twee talen snellen te hulp om haar uit te drukken, er ontstaat een gevecht en even later is er geen spoor meer te zien. Nog een paar woorden, die joelend verdwijnen, a soundless noise, dan niets meer. Zo gaat het in alles, het treedt in de gang van een gesprek en doet het eensklaps stilstaan, en verdwijnt weer, the mischief done. Temidden van een gedicht: als het leidt naar een sinds eeuwen overgroeide bron, eindelijk in zicht, komen de klanken van twee landen, vervlechten hun beelden, dekken alles weer toe!’

[p. 171]

Binammen it lêste part fan dit - sa koart mooglik holden - sitaet is tige nijsgjirrich, om't Vroman dan komt op itselde terrein as L. Popma, dat fan de artistike kreätiviteit, en in aerdige tip jowt, hwerom't moderne skriuwers mear lêst hawwe fan dizze taelbitizing, as dy út earder tiid. Dat sit him foar Fryske skriuwers tinkt my net allerearst yn it ôftakjen fan it Frysk, mar yn in foroare literaire ynstelling. Nou moat men tige hoeden wêze mei swart-wyt tsjinstellings: as men hwat better tasjocht, bliuwt der meastal net folle fan oer. Mar ik leau, dat wy dochs wol sizze meije, dat literaire aktiviteit yn earder tiid mear op of tichter by it yntellektuele flak lei as tsjintwurdich (hwat hielendal net sizze wol, dat it mei minder yntelliginsje takin). In Joast Halbertsma b.g. sil der, hwat syn libbenssituaesje qua tael oanbilanget, net safolle better foarstien hawwe as L. Popma en oare jongere Fryske skriuwers, mar it literaire bidriuw, sa't it yn syn tiid bioefene waerd, joech mear kâns om twa talen útinoar to hâlden as dat yn ús tiid.

De moderne skriuwer balansearret op 'e koarde fan syn taelautomatisme; dêr moat er ridlik op fortrouwe kinne, oars komt er net los. L. Popma hat dan ek great gelyk, as er stelt, dat der hwat dien wurde moat om de Fryske skriuwers hwat mear fêstichheit ûnder de fuotten to jaen: ‘Dêrom sil der hwat barre moatte, hiel skoalsk miskien, hiel taelwarderich, mar gewoan om op 'en gaust ta risseltaet to kommen.’

Mei alle wurdearring foar de strekking wurd ik dochs hwat skruten, as ik dit lês. Komme wy lâns dizze wei wol tolanne by it ‘natuerlik taelskeppend formidden’, dêr't Popma op oan wol? Kinne wy dêrfoar mei minder ta as in frijhwat radikale omkear yn it hiele ûnderwys fan 'e basis oant yn 'e top? Moatte skoalkens en taelwarderij net krekt in fiks ein út 'e wei om romte to jaen oan it kreätyf omgean (boartsjen) mei it taelmateriael, ek it Fryske? Dêr is en wurdt wol hwat oan dien, mar salang't de measte ûnderwyslju yn Fryslân noch om 'e hjitte brij fan 'e Fryske taelfoarming hinnedraeije, is de ûnderwysfornijing hjir gjin praet wurdich. De earste jierren nei 1945, doe't hjir even in frijere wyn waeid hat en it Frysk syn kâns krige as tael fan it bigjinûnderwys, like it derop, dat dit it bigjin wêze soe fan in Fryske yntegraesje yn it hiele ûnderwys. Spitigernôch moat dy yntegraesje noch altiten komme en as wy dêr wier op oan wolle (of wolle wy allinne mar krimmenearje?), dan sil dêr hiel hwat op 'e helling moatte; om mar ris in lyts ding to neamen: ús forneamde Fryske stavering. Net dat dy sa ûnaerdich is! Men kin der prachtige diktés mei meitsje litte:

‘Ald tsjerkfâd Gauke Jousma wie mâlle (a en twa ellen) forkâlden (útspr. fekôden). Hy koe gjin stikje bôlle (o en twa ellen) troch de strôte (wer in o, mar ien t) krije. Hy suchte (pas op ien t), hoaste (ja, dêr moat ek in t yn, de skriuwwize is in prachtige stipe foar tearhertich memmepraet as: Och jonkje, moat er sa hoeste!) en prústte (dat moat mei twa tés). Mei djippe fâlden (a plus l) yn 'e foarholle, slûge eagen en readbirânne eachlidden stoarre er it ûnôfeagbere leechlân oer, dêr't er de jarrekolk op leegje moast. Hy seach like ûngelokkich as it ûngelokkige frommeske op 'e draechberje, dat de eagen opsloech, har stikkene skonken seach en doe rôp, dat se nou gjin draegbere panty mear hie.’

In aerdige sport, mar it is dochs min fol to hâlden, dat sa'n gestaver in oantrún is foar spontaen skriuwen; en sûnder dy spontaniteit bliuwe wy sitten mei dy muoisume kommunikaesje, dy forlamming fan it harsenproses, dy ûnbifredigjende selswerjefte, dêr't Popma oer klaget. Nou haw ik altiten tocht, dat it doel fan de Fryske aksje wie ús dêrôf to helpen. As dy forwurdt ta in bihâldsaekje, dan is de Fryske saek forlern, om't de ynset dêrfan is: mear frijheit en romte foar de

[p. 172]

Frysktalige minske. Dêr kin it ûnderwys tige yn meispylje, mar allinne as tagelyk ús hiele frysk-nederlânske maetskippijke, dêr't it ûnderwys in funksje yn hat en dus net los fan stiet, gâns fortimmere wurdt.

Yn 'e bisprekken oer it rapport Van Ommen is tsjin útwreiding fan it fryske taelgebrûk yn it amtlike en rjochtsforkear oanfierd, dat alle wetten, bisluten ensf. dan yn't Frysk oerset wurde moasten. Dat is fan fryske kant oerdriuwerij neamd, mar hie it net better west derop yn to heakjen mei út to stellen in fikse post op 'e ryksbigreating to setten om dêr in ploech rjochts- en taelkundigen foar oan to stellen? Dan hienen wy der wer in Frysk taelskeppend formidden by en krekt it foarmjen fan mear formiddens op nivo en foarse útwreiding fan 'e bisteande (b.g. de taelkundige en ûnderwyskundige ôfdielingen fan de Fryske Akademy), sa dat mear lju har oan it Frysk jaen en yn it Frysk ûntjaen kinne, liket my de earste stap ta om de Fryske-taelbrûker mear hâldfêst to jaen en njonkenlytsen to kommen ta forheging fan de noarm d.w.s. it normale taelgebrûk.

It probleem fan de Tsjerke en it Frysk leit op itselde flak. Hwerom sjit it net op mei it Frysk yn 'e tsjerketsjinsten, ek al is de prinsipiële wjerstân tsjin it Frysk as godstsjinstige tael frijhwat bilune? Foar en nei is wol dúdlik wurden, dat it foaral fêst sit op in tokoart oan dominés en geastliken dy't yn it Frysk foargean wolle en kinne. Wurdt it net saek dizze situaesje saeklik to bisjen en oan to pakken? It geastlike amt is ek in fak en kin likemin as oare sûnder routine bidreaun wurde. Sels as de bitsjinner fan it wurd út in frysktalich formidden komt, sil it foar him meastal in heikrewei wêze en stap fan 'e biwende geastlike tael oer op it ûnbiwende Frysk. Dat ropt wjerstannen op, dy't de goede wil faek yn in forgetten hoekje triuwe. Wol men op koarte termyn ta útwreiding fan it tal fryske tsjinsten komme, dan sille dêr ek minsken foar frij makke wurde moatte. Hwat de jildmiddels dêrfoar oanbilanget, dit liket my nou krekt in saek ta dêr't de tsjerken frijmoedich de ryksoerheit foar oansprekke kinne. It giet hjir om ekstra kosten yn in twatalich ryksgebiet.

Likegoed hoecht nimmen him yllúzjes to meitsjen, dat dizze reële saken (d.w.s. dingen dy't jild kostje) maklik helle wurde sille. It sil muoisum wurk bliuwe en meastal to starich opsjitte om de moed deryn to hâlden. Dêr mei wol hwat by. Popma neamt oertsjûging, mar dat wurd jowt my altyd it idé dat men jin biprate litten hat. Ik soe it leaver hâlde wolle op it bisef dat de wrâld sa't dy derhinne leit en dêr't it Fryske wrâldtsje in stikje fan is, net sa stabyl is as wy - faek tsjin better witten yn - mar oannimme. Dy wankelens sitte binearjende kanten oan, mar der lizze ek ûnforwachte kânsen yn foar undergroundstreamings; en dêr heart ús Frysk gewraem wol by, al forjitte wy dat miskien wolris even.

Sa bin ik dan al taelbifoarderjendewei yn 'e katakomben torjochte kommen lykas A. Feitsma. Mar o, Juffer Feitsma, forideälisearje dy oarde dochs net! Is foar in sa kritysk each as jowes ús Fryske underground ek net faek in underworldtsje dêr't lilliput-figuerkes har feten útfjochtsje? Wol nijsgjirrich foar bûtensteanders fansels.

[p. 173]