Trotwaer. Jaargang 4

[p. 74]

Bartle Laverman
Taelbifoardering en literatuer?

Under dizze titel ha twa taelbifoarderers yn foargeande Trotwaer-nûmers harren fisy jown op in mûglike relaesje tusken beide bigrippen. Koe ik Straatsma in hiel ein folgje, oars waerd dit mei Feitsma. Fral it sitaet hwêr't hja it omslach mei helle joech my argewaesje. Fryske literatuer in kombinaesje fan literatuer en biweging?? Hwat bidoelt hja dan mei literatuer? Ut har fierdere bitooch waerd my dit net dúdlik, earder noch mear fraechtekens.

Om misbigryp foar to kommen liket it my dêrom it bêste om foar it sykjen nei in mûglike relaesje beide bigrippen neijer to omskriuwen.

Oangeande taelbifoardering liket my dit net sa slim. It wurd seit in soad: bifoarderjen fan it gebrûk fan in tael, de fryske tael. In bifoarderjen fan dy fryske tael hat in kwantitatyf en kwalitatyf aspekt. Minder ienfâldich leit it mei in omskriuwing fan it bigryp literatuer.

Lykwols yn in ûndersyk nei in mûglike relaesje tusken literatuer en taelbiweging is it needsaeklik, wol men net yn dizenich praet falle hwêr't nimmen hwat oan hat, dúdlik to omskriuwen hwat men mei literatuer bidoelt. Dat dizze omskriuwing to eksplisyt en simplistysk wêze sil, liket my yn it ramt fan dit artikel akseptabel.

Literatuer stiet foar in bipaeld skriftlik gebrûk fan tael. Om oan to tsjutten hokfoar tael men op it each hat, set men foar literatuer in adjektyf bgl. nederlânske literatuer, poalske literatuer, spaenske literatuer.

Literatuer omfettet dat skriftlik taelgebrûk dat literair neamd wurdt. Hwat wurdt literair neamd en hwa neamt it sa. Binne der objektive mjitstêven om ta etikettearring fan it skriftlik taelgebrûk to kommen.

Lange tiid ha de natuerwittenskippen miend dat hja objektyf wienen en alle oare wittenskippen bisochten methoadysk safolle mûglik op de natuerwittenskippen to lykjen. Lokkich is men hjir sa stadichoan fan werom kaem en sels de natuerwittenskippen ha muoilikheden mei it bigryp objektyf.

Mei objektyf bidoel ik hjir dan ek: sa min mûglik subjektyf. Sa steld binne der yndied objektive mjitstêven, de omskriuwing fan it bigryp objektyf hâldt lykwols yn dat dizze mjitstêven net abslút binne, foar eltsenien oeral en altyd jildich.

It subjektive elemint fan de mjitstêven wurdt foarme troch de minsken dy't har de fraech stelle ‘hwat is literair/literatuer’, de minsken dy't fan dizze fraech harren fak makke ha. De literatuerwittenskippers, biropskritisi. It antwurd fan dizze foarmannen op niisneamde fraech slacht del yn in greatere rounte fan lju dy't harren ynteressearje foar it probleem. Hoe greater nou de rounte dy't ynstimt mei in bepaeld antwurd op de fraech hwat literair is, hoe objektiver de mjitstêf. Troch it wurk fan de literatuerwittenskip is dizze rounte mondiael wurden, en it is op syn minst ûnforstannich om útspraken etc. oer it literair-wêzen fan in taelprodukt to dwaen sûnder weet to hawwen fan hwat der yn dizze rounte oer sein is.

[p. 75]

Nei it antwurd op de fraech hwa't eat literair neame, binne wy ta oan de fraech hwat literair is. In omskriuwing fan de mjitstêven. Sa't al earder sein is slacht it bigryp literair op skriftlik taelgebrûk. Dit liket yntraepjen fan in iepen doar, mar is it spitigernôch net as men de ‘literaire’ kritiken lêst dy't hjir en dêr publisearre wurde. Withoefaek wurdt de persoan fan de skriuwer of syn idéology yn de evaluaesje bilutsen lykas dit ek barde yn de 19e en bigjin dizze ieu by resp. positivistyske en geistesgeschichtliche streamingen yn de literatuerwittenskip. Men hat lykwols ynsjoen dat dizze aspekten gjin inkelde ynfloed ha meije as kriteria foar it literair wêzen fan it taelprodukt. Foar literaire etikettearring is allinne it taelprodukt wichtich, de struktuer fan it taelprodukt. Struktuer is de foarm-ynhâld ienheit fan it taelprodukt, de wize hwêrop yn in taelprodukt in wrâld opboud is mei taeltekens, wurden.

Dizze wrâld is ‘einich’ d.w.s. hy bigjint en hâldt op yn it taelprodukt, is netreferentieel, fiktyf.

De wearde fan it literaire wurk birêst op it sukses hwêrmei't bipaelde bûtengrammatikale oarderingsprinsipes yn it wurk útfierd binne (bgl. perspektyf, rûmte en tiidstruktuer, relaesjepatroanen). Yn in net-weardefol taelprodukt giet it allinne om de kommunikaesje. In weardefol taelprodukt stiicht hjir boppe út.

Literair is dus dat taelprodukt dat fiktyf en weardefol is, hwerby it weardefolle útmakke wurdt yn de sosiale groep dy't him mei literatuer dwaende hâldt. Dit weardefolle is net gear to fetsjen yn in axioma. Dêrom is it literair wêzen fan in taelprodukt net abslút en definityf.

Ut dizze omskriuwing blykt bgl. dat in essay net literair wêze kin, omt it net fiktyf is. Is it weardefol dan heart it lykwols wol ta de letterkunde, letterkunde is dan literatuer yn syn histoaryske kontekst. In fiktyf dokterromantsje heart wer net by de literatuer omt it net weardefol is.

In goeije literaire krityk bisiket de struktuer fan in as literair ponearre wurk to analisearjen en op groun dêrfan in útspraek to dwaen omtrint de weardefollens fan it wurk. Foar in wiidweidiger bisprek fan dizze saken kin men û.o. torjochte by F.C. Maatje-Literatuurwetenschap.

Dat fryske literatuer in kombinaesje is fan literatuer en taelbiweging is op himsels in ûnsinnige stelling. Fryske literatuer is literatuer dy't as taelmiddel it frysk brûkt, neat mear, neat minder. Ut foargeande omskriuwing fan it bigryp literatuer blykt dat der gjin inkeld, mar dan ek gjin inkeld forbân bistiet tusken it literair wêzen fan in taelprodukt en in bipaelde idéology i.c. fryske taelbiweging. Winliken hat Feitsma it sa ek net bidoeld en mear in relaesje lizze wollen tusken kwantitative bifoardering fan de fryske tael en omset fan frysk literaire produkten. Krekt as Straatsma is Feitsma der o sa wis fan dat de taelbifoardering de merk foar de literatoren greater makket. Dit optimisme liket my sûnder groun en to stuolkjen op in misbigryp oangeande de ynhâld fan it bigryp literatuer. De fraech hwat literair is, wurdt yn in biheinde rounte steld. Bûten dizze rounte is dy fraech irrelevant. De literaire produkten sille bûten dizze rounte mar in bytsje wurdearring fine. Taelbifoardering bitsjut in omsetforgreating fan fryske lektuer, net fan fryske literatuer. Pietersen hat gelyk as er seit dat de literatoren mar oan it avonturenromantsjes skriuwen moatte (It Beaken). Hjirmei wol ik net sizze dat der gjin relaesje wêze soe tusken de fryske literatuer en taelbiweging, mar dizze relaesje is lang net sa direkt en dúdlik as Straatsma/Feitsma ús leauwe litte

[p. 76]

wolle en as hja bistiet dan leit hja folle mear tusken literatuer en it kwalitative aspekt fan 'e taelbiweging as tusken literatuer en it kwantitative aspekt fan 'e taelbiweging.

It kwalitative aspekt fan de taelbiweging kin syn ynfloed ha op sawol de skriuwer as de lêzer. Ik tink hjir oan wurdearring fan de fryske tael, biwuster gebrûk fan dy tael, ‘flyt op de tael’. Dat dizze relaesje net needsaeklik is blykt wol út de praktyk. Men kin der sels oer diskussiearje yn hoefier it relevant is sa'n relaesje to lizzen. Miskien is de relaesje fryske literatuer - skoaloplieding fan de skriuwers wol folle wichtiger foar de fryske literatuer.

Fêst stiet lykwols dat de fryske literatuer net ôfhinklik is fan de taelbiweging, mar fan de produksje fan literair wurk yn de fryske tael.

Yn hoefier de taelbiweging ynfloed hat op in skriuwer/potinsieel skriuwer om him to biwegen foar dizze produksje it frysk as taelmiddel to brûken is net dúdlik en sil ûndersocht wurde moatte.

Ien ding ha'k oant nou ta noch net neamd: it ûnderwiis.

Op dit mêd leit de bitsjutting fan de taelbiweging. Hja moat it ûnderwiis yn de fryske tael op alle fronten en mei al har krêft bifoarderje. Yn hoefier en op hokfoar wize dit ynfloed ha sil op de literatuer sil ek ûndersocht wurde moatte, dat it ynfloed ha sil, liket my wis.

Literatuerbifoardering

Hjir boppe ha ik sein dat der bûten in bipaelde sosiale groep mar in bytsje bilangstelling/wurdearring is foar it literaire wurk. Dizze stelling wurdt û.o. biwiisd troch de lege omsetsifers fan de literaire produkten. De hege priis fan it produkt bifoarderet dizze biheindens. Lykwols, it literaire wurk is gjin eigendom fan dizze biheinde sosiale groep, mar yn prinsipe bistimd foar alle folwoeksen minsken.

Sa't earder sein is, stiicht in weardefol (literair) taelprodukt út boppe de kleare kommunikaesje en wol troch de algemiene minsklike wearden dy't yn it literaire wurk stal krije/krigen ha. Is men fan miening dat it literaire wurk mar foar in bipaelde groep minsken bistimd is, dan bitsjut dat tagelyk in ûntkenning fan de seedlike lykweardigens fan de minskheit. It is dus needsaeklik de sosiale groep dy't nou literair wurk lêst út to wreidzjen, m.o.w. literatuerbofoardering is needsaeklik. Sa't wy sjoen ha leit dizze taek net sa sear yn it aerd fan de taelbiweging. Wol der effektyf literatuerbifoardering plak fine dan kin literatuer-sosiologysk ûndersyk net mist wurde. Literatuer-sosiology hâldt him dwaende mei ûndersyk oangeande de lêzers, de auteurs, it literaire wurk.

Fral de earste twa binne wichtich foar de literatuerbifoardering.

Hokfor lju keapje in frysk literair wurk, hwerom dogge hja dat, hwerom keapje guon soms in literair wurk, hwerom guon nea, binne fragen dêr't foaral de útjowers wol in antwurd op ha wolle. Mar ek de fraech hwerom't in skriuwer it frysk as taelmiddel foar syn literaire produksje brûkt, is wichtich foar it fierder bistean fan de fryske literatuer en de bifoardering fan dy literatuer.

De literatuer-sosiology oarderet de literatuer as sosiael forskynsel sa, dat literatuerbifoardering net yn it wylde wei om him hinne hoecht to slaen mar adekwaet to wurk gean kin.

De kwalitative en kwantitative omfang fan de moderne fryske literatuer oersjende, is it nammersto frjemder dat der krekt yn dit fryske taelgebiet neat oan literatuer-sosiology dien is.