Trotwaer. Jaargang 4

[p. 70]

Tiny Mulder
Skriuwersgelok

Hylkje Goinga. Jantsje... Ja heit;
tweintich forhalen. Boalsert,
Utj. Osinga N.V. 1971.

It koarte forhael is sûnt Mark Twain en Edgar Allan Poe in bliuwerke yn de literatuer. Sa'n 25 jier lyn waerd, binammen yn Amearika en Great Brittannië, sels forwachte, dat der yn de takomst in groeijende fraech nei koarte forhalen komme soe, to'n koste fan de romans. Ommers, sa wie de redenearring, de radio, de opkommende televisy, de greatere bilangstelling foar kranten en tydskriften soene de lêzers minder tiid litte foar it lêzen fan 200 siden, mar in forhael fan 5 of 10 siden, ja! Amerikaenske en Britske útjowers kamen mei de iene nei de oare útjefte fan bondels koarte forhalen, dêr't de bêste forhalen fan forneamde short story-skriuwers yn sammele wiene. Wy witte nou, dat dy hege forwachtingen oangeande it forhael net útkaem binne. De minsken dy't lêze hawwe oer it algemien noch altyd in foarkar foar in roman, it koarte forhael is foar de leafhawwers. Utjowers sjogge in skriuwer leaver kommen mei in romanmanuskript as mei in boskje forhalen. It publikaesjeplak foar it koarte forhael is noch altyd de krante, it tydskrift. In skriuwer dy't mei syn forhalen dêr opfalt, mei it dan barre dat syn wurk ek nochris yn boekfoarm forskynt.

Sa is it ek gien mei it wurk fan Hylkje Goinga: earst publisearre se yn kranten en yn De Strikel en dêr foelen har forhalen genôch op om in boekútjefte mooglik to meitsjen.

In lêzer dy't plesier bilibje wol oan de forhalen yn Jantsje... Ja heit, moat oan twa bitingsten foldwaen. Hy moat hwat de ynhâld oanbilanget mei de skriuwster meigean wolle as se de realiteit dy't foar eagen is, sûnder oergong trochrinne lit yn it foar it forstân, mar net foar de fierderstreamende fantasy, absurde. Hy moat hwat de foarm oangiet ôfstappe fan hwat er leard hat oer de eigenskippen fan it koarte forhael as in stik proaza ûntdien fan alles hwat net perfoarst nedich is foar de gong fan it forhael en mei oan ien wei de gong der yn. (Sûnt O'Henry heart by de struktuer fan it koarte forhael eins ek noch in folsleine forrassing oan de ein.)

Hylkje Goïnga skriuwt har forhalen blykber sûnder har ek mar ien tel to bikroadzjen om hwat moat en hwat net, spontaen, op goed gelok.

Dat it skriuwersgelok soms wol, soms net opdaget, docht út dizze bondel bliken: de kwaliteit fan de tweintich forhalen is wakker ûngelyk. De oansetten binne altyd nijsgjirrich foun, mar soms komt de skriuwster yn it forhael amper fierder as dizze fynst en brûkt se it dêryn oploege materiael net of net genôch.

Alle forhalen wurde forteld troch in ‘ik’. De ‘ik’ is altyd in frou. Yn forskeidene forhalen is hwat de ‘ik’ fortelt in bycht. Se hat hwat dien of misdien en leit út hoe't dat sa kaem is. Dy útliz bart allinne troch it opneamen fan feiten dy't oan it échec foarôf gien binne, oft dy dêr nou al of net hwat mei to krijen hawwe. De ‘ik’ smyt in steapel feiten en feitsjes del en seit, by wize fan sprekken, sykje it sels mar út, hjir leit de brod. By dit prosédé wie it fansels needsaeklik - der binne forhaeltechnyske bitingsten dy't sels in spontane skriuwer net ûntgean

[p. 71]

kinne - tusken de ‘ik’ en de lêzer in tuskenpersoan op to stellen oan hwa't de bycht dien wurdt. Dat kin in psychiater, in advokaet, in doomny of noch in oare fakman yn sieleroersels wêze. Soms bigjint de ‘ik’ daliks al sa'n fakman ta to sprekken, soms fornimt de lêzer pas fierderop yn it forhael, dat de ‘ik’ it net tsjin him hat, mar tsjin in yntermediair persoan. Dat skept in eigenaerdige distânsje tusken it forhael en de lêzer. De lêzer is de harker en de strúnder foar it kaeigat. Sa'n posysje kin de spanning forheegje - heart dat to dwaen, - mar omt de skriuwster dit prosédé ek wol net mei opset sin tapast hawwe sil, wurket it allinne by tafal, lyk as yn ‘Brief oan myn advokaet’. Ik kom der noch wol op, dat de lêzer-op-distânsje yn ‘Jantsje... Ja heit’, it titelforhael, himsels wer yn in oare opstelling delset fielt.

Eigenaerdich is ek, dat de froulike ‘ikken’ har bychten altyd tsjin mânlju uterje. Of eigenaerdich? Yn forhalen út dizze bondel dêr't in heit-dochter relaesje yn foarkomt, is dy relaesje bûtenwenstich goed. De bychtende ‘ikken’ forwachtsje blykber ek alle bigryp en sympathy fan de pleatsforfangende heiten i.c. de faklju yn it bigripen. Ut dizze forhalen is bêst in nijsgjirrich stik elemintaire man-frou relaesje to heljen, foar hwa't dêr niget oan hat.

Omt ik der it nut net fan sjoch om min of mear mislearre forhalen neijer to bisjen en omt ik fan miening bin, dat de skriuwer en de lêzers it measte bilang hawwe by de bêst slagge wurkstikken, wol ik in pear fan dy - neffens my - bêste forhalen yn dizze bondel yngeander bihannelje.

It forhael ‘Jantsje... Ja heit’ is op de earste side nijsgjirrich opset. Alle eleminten fan dy opset komme yn it forhael ek alhiel ta har rjocht.

It unike fan de maetskip Jantsje-heit wurdt effektyf dúdlik makke troch 1) de spesiale namme fan it famke yn dizze forhâlding, 2) it eliminearjen fan oare nije relaesjes: mem en (letter) man.

Op de earste side is ek al sprake fan in menear oan hwa't dit forhael forteld wurdt. ‘Wier, menear, ik ha nou noch trije bern en mear kin ik ek net oan, mar de fjirde is kommendewei, it giet net oer, dizze kear en ik forsûp der strak finael yn. Hoe't dat moat?’ (s. 72)

Mei dizze iene sin witte wy, dat der in harker is (net de lêzer, mar in menear), en ek, dat de fortelster yn in geastlik labile tastân forkeart. Wy witte ek, dat hwat forteld wurdt, jierren lyn bard is.

De hiele eftergroun is dêrmei ré setten foar de lêzer, dy't sels op in distânsje stean mei. Hy is dúdlik gjin dielhawwer, mar taskôger, as siet er op de bioskoopkreake ôf to wachtsjen hwat de film bringe sil.

De oansprutsen ‘menear’ komt forskeidene kearen yn it forhael werom, hwant dizze frou moat oan in frjemd dy't wol hwat nuvers wend is - net oan de lêzer dy't bêst net to fortrouwen wêze kin - dúdlik meitsje hoe gewoan in bern it fynt om togearre mei heit in efterôf bisjoen, ûngewoane hobby to hawwen. Se geane sneins togearre to brânstiftsjen yn moaije boerepleatsen. Dat de sensaesje dêrfan de nou folwoechsen frou noch prikkelt komt út op side 77, hwer't de fortelster ynienen by it biskriuwen fan har gefoelens by in brân oergiet fan de doe-tiid nei de nou-tiid: ‘Ik wurd der hearlik gek fan, dronken is it miskien wol, ik fiel it troch myn hiele lichem en oeral, oant yn 'e neils fan myn teannen ta.’ Sintúglike erfarings kin men weromroppe.

Logysk yn it forhael past it folgjende: om noch mear diel to hawwen oan it destruktive barren fan brân, giet heit by de brânwar.

[p. 72]

‘Hy siet al yn 't pak as de brân noch net iens melden wie, ja dát wie myn heit’. En dan komt de sin dy't foar myn gefoel mis is: ‘Menear, ik bin (nou-tiid) sa greatsk op him’.

Ik bin sa greatsk. Dêr forbrekt de skriuwster de illusy fan it berneoantinken, dy't tsjinje moat om de tastân-nou fan de fortelster oannimlik to meitsjen. Menear docht bliken in psychiater to wêzen en Jantsje docht bliken yn har nijste swier-wêzen wer oanstriid ta brânstiftsjen krige to hawwen.

In oar yt pottenfol sûre hearring of stelt yn winkels, infantile forskynsels min of mear. Sij wol brânstiftsje. Boppedat is it in bikend forskynsel, dat in frou dy't swier is, in nije, faek myldere visy op har âlden krijt. Sij wol wer dwaen hwat se as bern mei heit die.

Mar it wol net brânne en se wurdt bitrape. Wol de skriuwster hjirmei oantsjutte, dat de fortelster yn wêzen net weromfalle woe? It stiet der net by. Der stiet, dat de fortelster oan de psychiater freget har to helpen om noch ien kear to biwizen, dat se it brânstiftsjen noch wól kin. ‘... dat weelderige boerespul by Arum. Ik sjóch him opgean, opgean yn moaije oranje-reade flammen, in fjûr om fan to... to stjerren.’

It stiet oan it slot fan in knap forhael, dêr't it hiele barren dat yn it bigjin oankundige wurdt, yn alle fasetten yn út de ferve komt. It is boppedat in spannend forhael mei treflike stikjes humor. ‘Dêr moasten ús heit en ik altyd sa om laitsje, om dy bliksemôflieders.’ (s. 78)

‘It sjaeltsje’ liket op it earste gesicht in hast like goed forhael as ‘Jantsje... Ja heit’, mar as men it mei sin lêst, de eleminten op in rychje set dy't yn it bigjin fan it forhael oanrikt wurde, en dan neigiet hoe't de skriuwster dy útwurket, dan docht bliken dat it lang sa fêst net op fortelkunstige en karakterbiskriuwende fuotten stiet. Dat komt omt de ‘ik’ dúdlik net in karakter wurdt. De oanset: ‘Hoe âlder as ik wurd, hoe mear as ik op ús mem bigjin to lykjen’, in mem dy't se út noch yn net lije mei, bilooft in ûntjowing yn de forhâlding mem-ik, mar dêr komt neat fan op 'e hispel. It forhael giet fierder oer de mem har ûnoangename Streberei, dy't de heit de dea docht, en einiget mei de dea fan de mem, nei alle gedachten formoarde troch de ‘ik’, Hwerom? freget de lêzer. Wie it de selsherkenning fan de ‘ik’ yn har forfijde mem? Wie it har sterke bining mei de heit? Der binne mear mooglikheden, mar net ien dêrfan komt yn it forhael foar. It lykjen op de mem, de bining oan de heit, dy't yn it bigjin ynfierd binne, spylje fierder gjin rol. It hink-stap-sprong-eftige fortellen yn dit forhael boeit my wol, mar it forhael as totael bifrediget my net.

In apart steand forheal is ‘Hwerom?’ It is neffens de struktuer in echt koart forhael: allinne it needsaeklike, en forteld mei de gong deryn. Der is wol sprake fan ‘dyn auto’ as oarsaek fan it weromtinken oan in oare auto, jierren lyn. Mar it forhael wurdt gjin bycht; dêr is ek gjin reden ta. It is in monolooch.

Wurdt der yn de measte fan de forhalen ryklik drok praet, yn dit forhael is de skriuwster foar har dwaen tige sober mei wurden. Dat kin ek net oars, stelt men efterôf fêst, mar men bitinkt tagelyk hoe maklik in skriuwster dy't har net al to folle bikroadet om de easken dy't oan in forhael steld wurde meije, krekt mei dit gegeven - in great fanke wurdt troch in homoseksuele joadske dokter frege him to helpen om ta in foar alle partijen ridlik to forarbeidzjen skieding fan syn frou to kommen - yn de fûke fan oerdiedige romantyk sile kin. By my is dit it bêste forhael út de bondel en dêrút mei ik miskien de konklúzje lûke, dat de itige bitingsten foar in koart forhael noch sa gek net binne.

[p. 73]

Ik haw trije forhalen fan de tweintich hwat neijer bisjoen, omt se - mei noch in stikmannich - as literaire wurkstikjes nijsgjirrich binne.

Dat wol net sizze, dat de oaren, faek mei in kursyfke-achtich karakter, it lêzen net wurdich binne. De skriuwster har aparte, bizarre fantasy nimt jin maklik genôch op sleeptou, wylst har skerpe visy op it tragi-komyske yn it minsklik hâlden en dragen gauris prachtige fragminten opleveret.

En fierder bin ik fan bitinken, dat men spontane skriuwers as Hylkje Goïnga, dy't fan natuere net allinne goed fortelle mar ek noch har aparte persoanlikheit mei hûd en hier ynbringe yn har wurk, eins net frustrearje moat mei kapitteljen.