Trotwaer. Jaargang 4

[p. 33]

Remco Heite
Hwat har driuwt ta skriuwen en ta hwat se op papier sette

Tiny Mulder. Hwer hast it wei?
Drachten, Laverman, (1971).

In earsten prinsipe foar in fraechpetear mei in skriuwer hinget gear mei it biskied oer de rjochting fan it petear. ‘Het zijn de losse mededelingen, waar de lezer iets aan heeft, de toevalstreffers, tegen welker achtergrond het werk van de schrijver een dimensie meer kan krijgen’, skreau K. Schippers ris. Syn yn 'e mande mei J. Bernlef ôfnommen ynterviews, Wat zij bedoelen (1965), sochten it dan ek biwust yn 'e breedte, net yn 'e djipte. De antwurden op fragen oer ‘het mechanisme van het kréatieve proces’ moasten fanneed dizenich bliuwe. Tizerige eksplikaesjes hat gjinien forlet fan, hiet it. As soe in petear dat it wol yn 'e djipte siket, per definysje in tizeboel wêze. De rjochting (hoarizontael/fertikael) fan it fraechpetear hinget fansels op 'en nausten gear mei de aksinten dy't it leit. Yn Wat zij bedoelen lizze dy op de persoanlikheit fan de auteur en op syn hâlding tsjin it skriuwerskip oer. Dat ynterviews yn 'e breedte, alhoe ûnderhâldend fakentiid, skraechoan hwat dúdlik meitsje oer it wurk fan in skriuwer, leare de eksimplaren fan Bibeb wol.

It oare fraechpetear, dat him mear bikroadet om niisneamde fordúdliking,biheint him troch opset, oanpak en formulearring ta ien inkeld stanpunt of probleem, of ta mar in stikmannich. Faek sels dúdlik bifoaroardiele, lykas yn H.U. Jessurun d'Oliveira syn Scheppen riep hij gaat van Au (1965).

In fraechpetear wurdt wol in tige momintane en ek hwat de emoasjes oanbilanget determinearre saek neamd, of lykas d'Oliveira it formulearre: ‘een karikatuur, maar gepubliceerd is gepubliceerd’. En dat is it faek ek wol. Mar dat in ynterview mear net wêze kin as dy momintopname en dat de theory perfoarst oan ‘wittenskippers’ foarbiholden bliuwe moat, is net hielendal krekt. (Alhoefolle wiers der sit yn de opmerking dy't gauris heard wurdt, it hat der de skyn fan de nederlânske kunstner skept leaver as dat er tinkt). De Entretiens (1970) b.g. fan Philippe Sollers mei Francis Ponge wize wol oars. De rol dy't it yntellekt spilet by sawol it petear oer as it meitsjen fan proaza en poëzy, is in wichtigen ien. Lit it sa wêze dat de yntellektuele binadering net forabsolutearre wurde mei, it seit himsels dat it forstân by it lêzen fan, sprekken en oardieljen oer proaza en poëzy in needsaeklike fakulteit is.

Fansels hingje opset en probleemstelling fan it ynterview nau gear mei de mjitte fan theoretysk bisef fan de auteur. En mei de mjitte hweryn't syn theoretysk formogen mei syn wurk korrelearret.

De petearen yn Hwer hast it wei? jowe de yndruk in bisykjen yn fertikale,alteast diagonale rjochting to wêzen. Dat se as sadanich net botte slagge binne, kin in gefolch wêze fan in bytsje fortrouwen yn de partner, mar likegoed fan ûnachtsumens of ûnwittenheit fan de ynterviewster. It birop dat sy op de ûnderfrege persoanen docht, giet net folle fierder as it sizze litten fan in tal earste bisûnderheden (‘Bist mei proaza of mei poëzy bigoun?’, ‘Kinst altyd wol skriuwe?’, ‘Lêstou in heap?’, ‘Hastou in foarkar foar biskate skriuwers?’, ‘Wurde dyn boeken goed forkocht?’) en fan hwat taljochting op ynhâldlike fasetten. Soms forriede biskate opmerkings dat der hiel wol in sinfol petear plak-

[p. 34]

foun hawwe kind hie oer saken as foarmaspekten en konkrete wurkwize. En in weardefoller petear ek as nou oer de funksje en de takomst fan de literatuer. Hwerom b.g. net ynheakje op in opmerking as dizze fan Jan Wybenga: ‘Dou giest der leau'k fan út, dat by it dichtsjen it produkt, it gedicht, it bilangrykste is, en dat tocht ik net. Foar in dichter is it proses fan it dichtsjen it bilangrykste’.

Wylst dochs in probleem dat hjirmei gearhinget, dat fan de permaninte produktiviteit, ien fan de wichtichste fan de lêste jierren is. Yn it petear mei Durk van der Ploeg is der yndied eefkes in foarmeel faset oan 'e oarder. Van der Ploeg syn ‘slimme’ wurden- en archayske wurdenperioade komme to praet, mar as de ynterviewster op syn sizzen dat sa'n archaysk wurd it Leitmotiv, de klankboaijem foar in hiel fers wêze koe, oanslút mei de fraech oft er sokke wurden altyd yn it wurdboek opsocht, is it wer fan 'e baen.

Yn it foarwurd fan de bondel jowt Tiny Mulder dizze forantwurding: ‘Yn tolve ynterviews haw ik bisocht fan fryske skriuwers alteast in bigjin fan klearrichheit to krijen oangeande hwat har driuwt ta skriuwen en ta hwat se op papier sette’. Dêrút docht fuort al bliken dat Hwer hast it wei? in konsekwint boek is. It is as sadanich nammers typearjend foar de literatuerbinadering yn Fryslân. (Trouwens, ek foar in bilangryk part fan de nederlânske). In binadering dy't tofolle út giet fan ynhâldlike en to min fan foarmele aspekten. In soarte fan ympressionistyske krityk: in soarte rasionalisaesje fan hwat by it lêzen field en meimakke is. Keppele oan in soarte fan persoanalistyske krityk: de oanstriid om om it wurk hinne sa gau mooglik by de skriuwer op 'e knibbel to kommen. Sprekkendernôch yn dit forbân is ek it neifolgjende fragmint út it petear mei Hessel Miedema: ‘Miedema: Dit ynterview is hjirop basearre: hé, dy man hat in pear forhalen en fersen skreaun; ooooh, hwat sil dy nou hwat to fortellen hawwe! Mulder: It ynterview is yn ús maetskippij in itige wize fan yntroduksje. Dy en dy hat him yn de publisiteit jown - út frije wil -, lit ris sjen, hwat er to fortellen hat. Mei it risiko, dat it raer ôffalt. Miedema: Mar dou ynterviewst my net as fakman. Mulder: Né. As dy jinge dy't destiids forhalen en fersen skreaun hat, dy't frijhwat opfoelen by guon. En astou it ynterview sjen wolste as in modieus selskipspultsje, dan bin ik dat wol mei dy iens. Miedema: Dan giet it dochs om it mantsje, en dêr woe ik it net oer hawwe. Mulder: It giet yn elk ynterview om it mantsje.’

Faeks hat njonken dizze opfetting de oerweging meispile dat in ynterviewster slim freegje kin oer eat dêr't de auteur sachs hwat binul oer ha meije soe, mar hwerfan bliken dwaen kinne soe dat er dat net hat. Al soe soks fansels ûntmaskerjend wêze kinne, en tagelyk ynnimlik (forglykje it petear fan d'Oliveira mei Richard Minne). En al bistiet der sokssahwat as de mooglikheit dat in petear ta in soarte fan biwustwurding liede soe. Fan Bert Voeten is de stelling: ‘Het geslaagde interview is een gesprek waarin de geïnterviewde veel te weten komt over zichzelf’. Mear as it feit op himsels is dan ek de wize hwerop de ynterviewster sels it ynisjatyf nimt ta ‘maklike’ petearen hwat toloarstellend. Mei fragen ntl. as: ‘Hwerom skriuwstou?’, ‘Hwer hast it wei?’, ‘Hwat is poëzy?’, earsten klisjé's winlik. De uteringen meije dan nijsgjirrich wêze as mieningen fan bikende figueren út ‘it wrâldtsje’ of as in oar syn mieningen dy't troch de pommeranten adoptearre binne, men kin der amper hwat mei.

Bihalven op de opset fan de petearen noch in oanmerking op de rol dy't de ynterviewster spilet. Nou en dan fortoant se lytse ‘hoogstandjes’, of se bringt mei klam eigen útspraken en foarkar op it aljemint, en stiet hwat to maklik klear mei kwalifikaesje (tsjin Jo Smit: ‘Dou bist in tinker mei de pinne’). It is dochs net nedich, mefrou, to formoanjen, ynterviewen hat in tsjinjende funksje? Wol hie

[p. 35]

de redaksje fan de petearen noch in soad foroarje kind, mar dat is net of oars to min bard. Sa hiene risten útspraken ek mear komprimearre wurde kinnen, om in oerdied oan praterij foar to kommen. Oer redigearjen sprutsen: ‘Mulder: Hwerom skriuwstou? Rink van der Velde: Ik mei it graech dwaen. Mulder: Net út persoanlike earsucht? Van der Velde: Wis, dat ek. (...) Mulder: Hast plezier yn it skriuwen? Van der Velde: Der sit ek in moai poarsje earsucht efter.(...) Mulder: Hwat bringt dy der dan ta om fierder to gean? Earsucht? Van der Velde: Ik tink fan al. (...)’. Wiswier, fan in ynterview is de foarm komselden nijsgjirrich. It giet yn haedsaek om it winnen en trochjaen fan ynformaesje, net om de foarmjowing. Mar in ynterview, alhoe foarmleas, stelt wol syn spesifike easken oan hwa 't it ôfnimt.

Hwer hast it wei? is in bondel petearen mei skriuwers dy't har, útsein Theun de Vries, fan de fryske tael bitsjinje. It hie dêrom yn 'e reden lein yn dy petearen ynformaesje fine to kinnen oer de rekkenskip dy't dy skriuwers har jowe fan it gebrûk fan it frysk. Of oarssein, lykas J. Noordmans yn de Leeuwarder Courant: ‘Yn hoefier fielt de skriuwer of dichter himsels skriuwer of dichter by de graesje fan it Frysk?’ Op de opmerking ‘Ast yn it Nederlânsk skreaun hieste, hiest likefolle namme makke as in Ed. Hoornik, Marsman, neam noch mar in pear’ reagearret Douwe Tamminga mei: ‘En dyën hiene wer mear namme makke as se yn in wrâldtael skreaun hiene. Lyts en great is mar bitreklik. Bihalven dat oan sa'n ûnderwerp wol tige hurd en net bot nuansearre foarbygean wurdt - hwant in forgreating fan taelbirik garandearret dan wol hwat, mar net alles; yn alle gefallen net it evenredich opskouwen, dêrfoar spylje tofolle oare faktoaren as dy fan taelbirik allinne mei -, der hie hjir en yn oare petearen ris hifke wurde kind yn hoefier't en hoe 't de fryske auteurs de bitreklikheit ûndergean fan it frysk skriuwer wêzen.

Dochs nimme boppesteande opmerkings net wei, dat Hwer hast it wei? wol in nijsgjirrich boek is. Nou is yn in situaesje as dizze (it boek is it earste yn syn soart yn Fryslân) ‘in bigjin fan klearrichheit’ al gau ‘de ein’. Ek in bigjin fan klearrichheit oangeande hwat Theun de Vries, Ypk fan der Fear, Douwe A. Tamminga, Ype Poortinga, Jo Smit, Jan Wybenga, Anne Wadman, Freark Dam, Hessel Miedema, Durk van der Ploeg, Rink van der Velde en Trinus Riemersma driuwt (yn inkelde gefallen dreaun hat) ta skriuwen en ta hwat se op papier sette (setten hawwe). Mei it net achtslaen dus fan it hóe en hwérom sa fan hwat der op papier stiet.

It hyt elke tiid hat de literatuer dy't er fortsjinnet. Sa sil ek in literatuer har ynterviews ha. Dat sy yn dit gefal in noflik boek foarmje, in boek foar ûnder de skimerlampe, is faeks in komplimint, d.w.s. in oanbifelling. It is mar hwat men wol.