|
| |
| |
| |
Harry Stroeken
Het grote geluk of het succes van de roddelbladen
Uitgeverijen als Prisma en Rainbow hebben met hun pockets veel waardevolle literatuur binnen ieders bereik gebracht, maar om nu te zeggen dat Nederland massaal naar ‘goede en goedkope lectuur’ is gaan grijpen, dat zou overdreven zijn. De scheidingsperikelen van Lady Di of Sonja Bakker doen nu eenmaal meer harten sneller kloppen dan de lotgevallen van Anna Karenina of Madame Bovary. Ooit ging het over de diva's van het toneel, nu zijn het de sterren van het witte doek; koninklijke belevenissen doen het nog steeds. Beleef het mee met Privé in een wekelijkse oplage van tweehonderdvijftigduizend exemplaren. Verder zijn er Story, Weekend, Party, een tv-programma als rtl Boulevard en ‘Achterklap’ op nu.nl. Dan hebben we het nog niet gehad over de mensen die nooit zo'n blad zeggen te kopen, maar het altijd toevallig gelezen hebben bij de kapper of in de wachtkamer van de dokter. Waarschijnlijk zijn de bladen in veel kringen toch omgeven met enige schaamte.
Dat wij bij de ‘entertainment journalistiek’ te maken hebben met een massaal verschijnsel zal niemand betwijfelen. De redactie van Tirade heeft mij ook niet gevraagd dát te ‘bewijzen’, maar uit te leggen waar die enorme belangstelling toch vandaan komt. Herkenning ín en identificatie mét de beroemdheden blijken de belangrijkste mechanismen te zijn en het vinden van identiteit een sterke drijfveer. De emoties die worden opgeroepen bij de lezers vormen een breed spectrum: angst, jaloezie, bewondering, nieuwsgierigheid, leedvermaak, medelijden, wraak enzovoort.
| |
Herkenning in de levens van beroemdheden
Het eerste dat opvalt zijn de onderwerpen die in de bladen bij voorkeur ter sprake komen: mensen en wat hen overkomt. Geboorte, liefde, huwelijk en scheiding, zwangerschap, ziekte, dood en begrafenis. Onderwerpen als dik zijn, afslanken, knobbels in de borst (aan borsten moet veel gesleuteld worden en vormen een onuitputtelijk thema), huwelijksmoeilijkheden en financiële avonturen komen daarbij. Je kon er donder op zeggen dat Dirk
| |
| |
Scheringa aan de beurt zou komen na de ondergang van de dsb bank. Hoe de sterren zoeken naar het geluk.
Welnu, deze dingen maken wij allemaal mee en identificatie is dus gemakkelijk. Wij zijn allen gelukzoekers die geboren worden en dood gaan. Herkenning vormt het sleutelwoord: sterren hebben ook vreugde en verdriet. Alleen gaat het niet om gewone mensen, maar om beroemdheden, koninklijke figuren, bekende sterren. Alles is dus uitvergroot: meer geld, meer macht, grotere inzet en grotere risico's.
Beroemd worden is op zichzelf al een doel voor sommige lezers/kijkers. Herostratos stak in 356 voor Christus de tempel van Artemis te Efeze, een van de acht wereldwonderen, in brand om herinnerd te worden. En dat is hem gelukt, hoewel zijn naam lang niet genoemd mocht worden op last van de autoriteiten. Zo drastisch pakken de jongelui die om beroemd te worden meedoen aan Reality shows of Idols op de tv het niet aan. Ze nemen wel het risico misbruikt te worden voor de kijkcijfers en totaal afgebrand te worden.
Wezenlijk blijft: de beroemdheden zijn ook gewoon, met hen kunnen wij meeleven. De lezers/essen beleven de basale thema's van het leven door te lezen opnieuw; de bladen bieden een plaatsvervangend leven, een droomleven. In moderne terminologie mogen wij zeggen: een virtueel leven, een second life.
Bovendien wat niet is kan nog komen. Burgermeisjes die in de koninklijke familie trouwen. Waarom zou dat mij of mijn dochter niet ook kunnen overkomen? De prins op het witte paard; de sprookjesprinses; ‘the people's princess’. In Wenen kun je de jurken van keizerin Sissy bewonderen, maar ook de galajurken van Romy Schneider die Sissy speelde in minstens drie films over haar. Daar spelen werkelijkheid en fictie door elkaar; daar wordt de illusie bijna tastbare werkelijkheid.
x heeft de lotto gewonnen, waarom zou dat mij niet ook kunnen gebeuren, denkt men ongemerkt. Dat zouden veel mensen immers graag willen. y komt uit een heel gewone familie, maar kijk eens hoever zij het heeft gebracht. Van krantenjongen tot miljonair kortom. Premier Balkenende, Jan Smit en René Froger hebben alledrie gewone ouders. Altijd is er het thema: groot succes en toch gewoon, niet helemaal anders, voor mij ook bereikbaar. Het succes heeft vele vaderen, de mislukking is altijd wees.
| |
De theorie van Galtung en Ruge
Dit alles komt perfect overeen met een bekende theorie over wat nieuwswaarde heeft, wat iets tot nieuws maakt. Volgens de theorie van Galtung en
| |
| |
Ruge, wordt iets meer nieuws naarmate het meer vertrouwd is, naarmate het mensen betreft, en wel machtige mensen uit de elite. Bij ons onderwerp gaat het om elite uit de media. Daarbij is het van belang dat het nieuws in persoonlijke termen gebracht kan worden. Een saaie vergadering op de 24ste verdieping van een kantoorgebouw doet het minder goed dan dat x uit een vergadering werd weggeroepen, omdat hij naar het ziekenhuis moest waar zijn vrouw hals over kop was opgenomen vanwege een buitenbaarmoederlijke zwangerschap.
Wie brengt zulk nieuws omtrent zichzelf naar buiten? De mensen die gebaat zijn bij publiciteit. Dat zijn vooral politici, mediafiguren en performers.
Veel andere mensen die macht uitoefenen blijven liever buiten beeld. Zij hebben er helemaal geen belang bij bekend te worden. Misschien in tegendeel: het is gemakkelijker te schuiven met geld en mensen buiten de druk van de publiciteit, buiten het oog van de camera. Zij zullen dus juist trachten onopgemerkt te blijven.
| |
De mooie buitenkant
Zoekt men in de bladen naar zijn identiteit? Iets om zich naar te modelleren? Men kan zich namelijk identificeren met die mensen en dat biedt enig houvast. Blijkbaar kan men op die manier tot succes komen. Oud is slecht en oude dingen gooi je weg, al zijn ze nog in behoorlijke, bruikbare staat. Het uiterlijk, het lichaam is van groot belang. Is je huid mooi glad? Zit je haar goed? Staan je tanden recht? De mode volgen en niet ouderwets zijn is het devies. De buitenkant van ons lichaam. Geen innerlijkheid; dat is de verborgen dimensie die er niet toe doet in de bladen. Het is een zoektocht naar nieuwe identiteit verlenende groepen. Stoornissen hebben een biologisch-genetische oorzaak. Verder hoef je niet te zoeken. Je moet een mooi lichaam hebben, luidt het devies. Iedereen doet aan fitness en probeert jong, mooi, sexy en uitdagend te zijn. Massage, body shaping, dieet en anders cosmetische chirurgie vormen een belangrijke markt. Het maakbare lichaam en dat niet alleen: men heeft de plicht het te vervolmaken. Vandaar de aandacht voor de plastische chirurgie. De mode moet gevolgd worden; en de gezondheidszorg staat centraal. Lijken op de mensen die het gemaakt hebben. Zo zou je moeten zijn, zoals de rijken en de machtigen.
Genieten is een plicht. Hoe vaak hoor je dat woord niet in de media? Gezondheid is ook essentieel. Wordt die bedreigd dan is het nieuws, want er ontstaat veel emotie bij de lezer/es. Angst in de eerste plaats want het kan ons allen overkomen. Medelijden ook en eventueel verholen leedvermaak:
| |
| |
die mensen hebben alles, maar ook zij blijken kwetsbaar. Misschien voelt het ook lekker te weten dat jij, de lezer/es, en jouw dierbaren in tegenstelling tot deze beroemdheid gezond zijn. Het betekent veilig griezelen.
| |
Nieuwsgierigheid
Een zeer belangrijke motor van deze industrie is nieuwsgierigheid. Hoe ontstaat nieuwsgierigheid? Het kind is nieuwsgierig naar de verborgen wereld van de volwassene. Wat doen de ouders als het kind naar bed is? Soms komt het kind naar beneden om zich daarvan te vergewissen. Is er een feestje, dan mag het kind wellicht wat langer opblijven, maar onverbiddelijk komt het moment dat het naar bed moet. Hoort het kind lawaai, komt het naar beneden. Vooral ruziënde stemmen van ouders maken ongerust. Freud legt nadruk op nieuwsgierigheid naar wat er gebeurt in de slaapkamer van de ouders. Waar komen de kinderen toch vandaan? Op dat punt is sedertdien natuurlijk veel veranderd. Moeder zal nu vertellen dat er een broertje of zusje aankomt en dat daarom haar buik zo dik wordt. Hoe zit dat toch met Sinterklaas, vraagt het kind zich af? De eerste twijfels komen op en dat duurt een periode. Het kind gelooft niet meer in Sinterklaas, maar toch nog een beetje, vooral begin december; totdat de zaak helemaal duidelijk wordt. Veel onbegrijpelijks dat volwassenen vanzelfsprekend en beheersbaar lijken te vinden maakt het kind nieuwsgierig. Nieuwsgierigheid vormt een belangrijke drijfveer. Weetgierigheid komt daar vandaan en de basisschool kan niet zonder. Een geleerde wordt gedreven door de wil tot weten, of zo zou dat moeten zijn.
De bladen speculeren op die nieuwsgierigheid. Zij bieden een gemakkelijke weg om de nieuwsgierigheid te bevredigen. De naam van het blad Ons Geheim is een knappe vondst, want hij prikkelt de nieuwsgierigheid. Wat zou er onder en achter die sluiers verborgen zitten? Het omgekeerde is ook waar: wil je iets bekend maken, zeg dan erbij dat het geheim moet blijven. Dat zet sommige mensen ertoe aan het rond te vertellen.
| |
Geloven in sprookjes
De echte sprookjes zijn bepaald niet zoetsappig. Negatieve moederbeelden figureren er als heksen en in reuzen kan een kind zijn angst voor een vervaarlijke vader veilig beleven. De tendens bestaat om sprookjes te creëren die te mooi zijn om waar te zijn. Een moderne mythe vormde het leven van John Kennedy en dat werd doelbewust gecultiveerd. Intussen is bekend geworden hoe onwaarschijnlijk groot de afstand tussen image en werke- | |
| |
lijkheid was, dat zijn huwelijk bijvoorbeeld geen toonbeeld van gelukkige trouw was. Voor die afstand tussen beeld en werkelijkheid is Elvis Presley een sterk voorbeeld. De man was enorm aan de drugs, maar hij werd door president Nixon ingezet als drugsbestrijder. Van de Fransen en de Duitsers, die geen koningen meer hebben, wordt gezegd dat zij die lijken te missen. Zij zoeken vervangers en ze zijn zeer geïnteresseerd in het liefdeleven van hun president om eens iets te noemen.
Een engels echtpaar dat een huwelijksbord aan de muur had hangen van Charles en Diana wilde niet horen van de problemen in dat huwelijk. Die gossip moest je gewoon negeren. Waarschijnlijk hebben zij dat kunnen volhouden totdat zij zich bij het onvermijdelijke moesten neerleggen.
Sommige moeders wilden dat hun gezin zou lijken op dat van koningin Juliana en prins Bernard. Intussen is gebleken dat daar ook grote moeilijkheden waren.
De mensen zelf die het betreft kunnen er belang bij hebben het sprookje in stand te houden en veel mensen geloven er maar al te graag in. Het verlangen naar een illusoire wereld is tegen veel feiten bestand. Mét illusies deugt het niet, maar zónder illusies gaat het niet.
| |
Geeft groter kader aan het bestaan
Het gewone bestaan is vaak saai. De bladen geven er meer kleur en dimensie aan. Jan Wolkers zei dat de bijbel zijn jeugd in Oegstgeest uittilde boven het kleine alledaagse. Wij zouden de roddelbladen kunnen vergelijken met de bijbelse voorstellingen in Middeleeuwse kathedralen. Verreweg de meeste mensen konden destijds niet lezen, maar aan die voorstellingen konden zij veel beleven. Zij konden met Jezus mee door het heilig land lopen en daar van alles meemaken. De avonturen van koning David waren groots en meeslepend. Wat te denken van Kaïn en Abel, van Ezau en Jacob enzovoort enzovoort? Daardoor hadden de mensen nog een tweede leven naast het gewone, al wil ik de bijbel inhoudelijk bepaald niet gelijkstellen aan de roddelbladen.
Iets dergelijks is er ook aan de hand met de roddelbladen: de lezer/es neemt deel aan een ander leven met rijkdom, macht en succes. Uiteraard is er ook een enorm verschil: in de bijbel gaat het niet om roddel. De bladen zijn gemakkelijk, vragen weinig inspanning. Mooie grote foto's, weinig tekst. Dat dagdroomt gerieflijk weg naar een wereld waar veel meer mogelijk is. In die zin zijn de bladen te vergelijken met een sprookjeswereld. Een totaal ontmythologiseerde wereld is immers saai.
| |
| |
| |
Spreekwoordelijke emoties
Bij de lezers worden veel gevoelens van allerlei aard gewekt.
Jaloezie. De sterren doen wat gewone mensen zich niet kunnen permitteren, durven. Het moet wel heerlijk zijn zoveel geld te hebben. Je hoeft maar te knippen en je hebt het. Iedereen is vriendelijk voor je. Succes in de liefde komt je aanwaaien. Een wereldkampioen boksen kan het zich permitteren altijd vriendelijk en voorkomend te zijn.
Leedvermaak. Geen groter vermaak dan leedvermaak. Zij mogen dan stinkend rijk zijn, kijk eens wat ze moeten doormaken. Wellicht speelt er ook een geheime verachting voor poenerigheid en arrogantie mee. De man die zich vroeger arrogantie kon permitteren zit nu in een rolstoel.
Eigen schuld, dikke bult. ‘Kwam Thomas Berge [wie zou dat zijn?] zó aan de Mexicaanse griep?’ Hij was vele dames kussend aangetroffen in een disco in Salou. Zoiets doet een gezonde Hollandse jongen, maar dan moet je daarna ook de mogelijke gevolgen dragen. Toch?
Hoge bomen vangen veel wind. Dat is de rechtvaardiging van de bladen voor hun belangstelling voor de sterren. Bovendien hebben de sterren de bladen nodig. Er bestaat een positief verband tussen figureren in de bladen en commercieel succes. Men heeft elkaar nodig, men is wederzijds van elkaar afhankelijk. En men kan er zich niet aan onttrekken. Integendeel. Afgeven op de bladen en anderzijds ze gebruiken als het uitkomt, riekt naar hypocrisie. Overigens kan ik mij de argwaan ten opzicht van de bladen bijzonder goed voorstellen. Het lijkt me geen pretje je hele hebben en houden geëtaleerd te zien. Anderzijds voelen sommige mensen zich gedwongen ze te vriend te houden en voelen zij zich wellicht tekort gedaan als ze lang niet erin hebben gestaan. Zijn ze mij soms vergeten? Besta ik niet meer voor ze? Hier zit het verschil met de machthebbers die er geen belang bij hebben in de schijnwerpers te staan. Zij zullen de bladen juist niet opzoeken.
Hoogmoed komt voor de val. Daar kennen wij natuurlijk veel voorbeelden van. Bijvoorbeeld een bekende presentator die switchte naar Talpa, dat ten onder ging. Hij zat een tijd zonder werk. Hij had de switch gemaakt want hij kreeg daar meer ‘creatieve mogelijkheden’. Voetballers verkassen vanwege ‘de sportieve uitdaging’. De ware reden is vaak zo doorzichtig: het geld.
Spreekwoorden verwoorden vaak ingesleten morele clichés. Bij enig zoeken zou men in de bladen vast ook illustraties kunnen vinden van Boontje komt om zijn loontje, De duivel schijt altijd op de grootste hoop en De bomen groeien niet tot de hemel en Wie het onderste uit de kan wil hebben krijgt de deksel op zijn neus.
| |
| |
Viel x voor een andere man? Suggereren en verdacht maken horen erbij. De ene week ‘Het leven lacht b weer toe’, de volgende: ‘Moet b haar Duitse boerderij nu al verlaten?’ Het vraagteken is wezenlijk, dat maakt veel mogelijk, je kunt er dingen alvast mee in de week zetten. Bovendien loop je nauwelijks risico bij een rechtszaak als het niet waar blijkt te zijn. Dit laatste is een belangrijk aspect voor de redactie en meer nog voor de eigenaren. Er zijn heel wat voorbeelden bekend van rechtzaken die werden aangespannen door de slachtoffers en die ze hebben gewonnen. Prins Claus was er sterk in: hij liet die dingen niet over zijn kant gaan. Gevolg: gezichtsverlies en kosten voor de bladen.
Nooit heb ik zoveel moralisering uit het tv-toestel voelen komen als in Groot Brittannië toen er weer eens een politicus in bed was betrapt met een andere vrouw. De moraal golfde op je af (foei!), maar wat werd ervan gesmuld (heerlijk!). Wellicht zou een kijker of een lezer/es van de bladen ook wel zoiets willen doen, maar het mag niet en er kunnen vervelende consequenties aan zitten.
| |
Grenzen
Toen een tongzoen van Georgina Verbaan ongevraagd werd gefilmd en uitgezonden op rtl Boulevard ging dat te ver voor velen. Een medewerkster aan dat programma was het er zelfs niet mee eens en ging weg. Een presentator die het uitzenden van dit item verdedigde werd voor relnicht uitgemaakt.
Marco Borsato heeft de sympathie van het publiek. Hij maakt mooie liederen, zet zich in voor goede doelen én hij is een oprechte familyman. Vooral die laatsten kunnen nauwelijks kwaad doen. Dus als bij hem het faillissement dreigt hebben de mensen medelijden. Het is hem overkomen, hij kon er niets aan doen.
Er bestaat een ongeschreven code dat niet gerept wordt over escapades van politici en journalisten rond het Binnenhof. Hij bestond in ieder geval, al weet ik niet of hij nog geldt en of de journalisten er nog aan gehouden zijn. De autoriteit was ooit zo onaantastbaar dat een journalist het niet in zijn hoofd haalde. Sommige dingen hoorde je dan tientallen jaren later. De grenzen zijn intussen verschoven en het verschijnsel ‘roddelbladen’ is in Nederland van betrekkelijk recente datum. Is Henk van der Meiden er niet mee begonnen in De Telegraaf? Er was een tijd dat wij Nederlanders van moeilijkheden in de koninklijke familie slechts wisten via buitenlandse bladen. Die tijd lijkt voorbij.
| |
| |
| |
Madoff
Vroeger zou je deze zaken niet aantreffen in de zogenaamde kwaliteitskranten, maar waar lees ik de perfecte illustratie van dit alles? In de nrc, Weekblad, zaterdag 17 oktober 2009. Daar liet men een voormalige minnares van de meesteroplichter Bernard Madoff aan het woord. Het gaat om onvoorstelbare hoeveelheden geld, maar de centrale emotie is wraak. Minnares Sheryl Weinstein voelt zich bedrogen door deze man; tweemaal werd zij door hem screwed oftewel genaaid. Zij had gehoopt een stabiele winst van 18 tot 20% rente mee te pikken, maar wie het onderste uit de kan wil, krijgt de deksel op zijn neus. Haar beleggingen blijken in rook te zijn opgegaan, maar met haar boek hoopt ze natuurlijk een flinke klapper te maken. Psychologie van de koude grond ontbreekt niet, want wat onthult zij? Bernie Madoff is klein geschapen, heel klein. Zoals bekend kan een kleine piemel tot grote complexen leiden. En dat niet alleen. Madoff behoort tot een latere groep joodse immigranten uit Oost-Europa, die door eerdere joodse Duitse immigranten met argwaan werd bekeken. Hij wreekte zich op die minachting door die eerder geïmmigreerde Duitse Joden duchtig uit te kleden. Sherly Weinstein biechtte haar affaire van 15 jaar geleden op aan haar man en Madoff eindigde in de gevangenis. Zo kwam alles nog op zijn pootjes terecht: huwelijk bestendigd en het kwaad gestraft. Dat stelt de lezer gerust, want zo blijft de orde in stand.
| |
Ten slotte
‘Men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat de mensen doorgaans met verkeerde maatstaven meten, dat zij macht, succes en rijkdom voor zichzelf nastreven en dit alles bij anderen bewonderen, maar de werkelijke waarden van het leven onderschatten.’ Zo luidt de openingszin van Freuds Het onbehagen in de cultuur (2003). Ongetwijfeld is dit juist en de bladen illustreren dit. Macht, rijkdom en succes figureren er sterk in, maar ook de keerzijde vindt men er. Geld maakt niet per definitie gelukkig; van grote hoogte kan men diep vallen; het kan verkeren. Sommige verhalen over mensen met macht, succes en rijkdom stemmen tot nadenken en maken de lezers ook wel tevreden met hun eigen bescheidener lot.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd