Tirade. Jaargang 53 (nrs. 427-431)

[p. 83]

Gabrielle van den Berg
Harry Potter in het Perzisch

Van de Harry Potterserie zijn wereldwijd 400 miljoen exemplaren verkocht en de boeken zijn in 67 talen vertaald. Ook in Iran, met ruim 65 miljoen mensen een flinke afzetmarkt, is Harry Potter geliefd, zowel in het Engels als in vertaling. Bij het verschijnen van het zevende en laatste deel, op 21 juni 2007, gingen boekhandels over de gehele wereld om middernacht Engelse tijd open. Ook in Teheran konden liefhebbers terecht om half drie 's nachts plaatselijke tijd. Hoewel de eigenaar van de boekhandel geen grote opkomst had verwacht, stonden er toch meer dan honderd mensen in de rij, die het boek konden aanschaffen voor 34.000 tuman, ongeveer 34 euro, een behoorlijk groot bedrag voor een boek in Iran.

Dat Harry Potter and the Deathly Hallows ook in Iran op hetzelfde ogenblik kon verschijnen als in Engeland, heeft voor kritiek gezorgd uit de conservatieve hoek. Een journalist van de conservatieve krant Keyhan betoogde dat er door deze verkoopactie geen tijd was geweest het boek te scannen op ongepast en ongewenst taalgebruik en op ideeën die in strijd waren met de culturele waarden van de Iraanse maatschappij. Hoe was het mogelijk dat het Ministerie van Geestelijke Leiding (de fameuze Ershad) haar verantwoordelijkheid uit de weg was gegaan en Harry Potter and the Deathly Hallows zonder enige vorm van controle het land in had laten komen? Was Iran veranderd in een actieplatform van zionistische groeperingen?

In de ogen van de journalist en van vele anderen in Iran is Harry Potter zonder twijfel onderdeel van de culturele kruistocht van de zionisten, die miljarden besteden om de geest van kinderen in Iran en elders te vergiftigen. Nog maar kortgeleden, in december 2008, werd op een Iraanse nieuwszender een korte documentaire getoond waarin werd beweerd dat Harry Potter onderdeel is van de zionistische samenzwering. Aanwijzingen hiervoor zouden het vraagstuk van raszuiverheid zijn, dat een belangrijke rol speelt in de Harry Potterboeken, en het ophemelen van tovenarij en duivelskunsten.

Dit alles neemt niet weg dat ook in Iran de verkoop van Harry Potter-

[p. 84]

boeken ongekende vormen heeft aangenomen. Het boek is niet verboden, ook al wordt in sommige moskeeën en televisieprogramma's geroepen dat dit verderfelijke literatuur is - maar hierin is Iran niet uniek. Vanwege de populariteit van Harry Potter zijn de boeken dan ook razendsnel vertaald in het Perzisch. Omdat Iran de internationale copyrightwetten niet erkent, zijn er vele vertalingen op de markt van Harry Potter, die niet geautoriseerd, maar in principe wel allemaal legaal zijn. Op de website van J.K. Rowling, de schrijfster van Harry Potter, staat wel de ‘officiële’ Iraanse uitgever genoemd, maar deze kan weinig beginnen tegen andere uitgevers die een graantje proberen mee te pikken.

Voor Vida Eslamiyeh, de vertaalster van Tandis Boeken, de ‘officieel erkende’ uitgever van de Harry Pottervertalingen, is het een ramp dat er maar liefst zestien verschillende vertalingen bestaan van Harry Potter in Iran. Hoe sneller het boek vertaald is, hoe meer omzet voor de uitgever, en dat komt de kwaliteit van de vertaling niet ten goede, aldus de vertaalster. Ondanks het feit dat geen juridische stappen ondernomen kunnen worden vindt ze dat de rechten van de vertalers in acht moeten worden genomen. In haar ogen zijn de meeste Perzische Harry Pottervertalingen van slechte kwaliteit, en heeft de hausse aan slechte vertalingen zelfs geleid tot ‘het zakken van de Harry Potter-koorts’. Volgens Eslamiyeh hebben velen afgehaakt, en de echte liefhebbers wachten liever op een betrouwbare vertaling.

Van de vele Harry Pottervertalingen heb ik slechts een klein deel gezien. De eerste vertaling die ik in handen kreeg was een vertaling van het tweede deel van Harry Potter 5, Harry Potter and the Order of the Phoenix. Deze vertaling begint bij hoofdstuk 23 van deel 5, ‘Christmas on the Closed Ward’, en eindigt bij het laatste hoofdstuk van het boek. De Iraanse studente van wie ik deze vertaling leende gaf te kennen dat ze er niet veel van begreep en het boek terzijde had gelegd, ondanks het feit dat het in haar moedertaal was geschreven. Na lezing van een paar stukken uit deze vertaling was het wel duidelijk waarom ze er niet doorheen kon komen. Susan Razeqi, de vertaalster van deze Harry Potter, heeft om te beginnen al de titel verkeerd begrepen en vertaald met Hari Pâter va fârman-e qoqnus. Het Engelse ‘order’ had ze in het Perzisch vertaald met farmân, ‘bevel’, terwijl het hier gaat om het genootschap van de feniks. Dat blijkt misschien niet direct uit de Engelse titel, maar wel onmiddellijk uit de inhoud. Bovendien heeft de vertaalster vele zinnen en passages weggelaten of samengevat, zodat het boek een stuk korter is dan het origineel.

Daar komt bij dat ze ook nogal slordig is met de namen van de hoofd-

[p. 85]

rolspelers. Het Perzisch schrift heeft als nadeel dat niet alle klinkers worden geschreven, en dus is het niet altijd even eenvoudig om buitenlandse namen op een enigszins getrouwe wijze weer te geven. Vandaar dat in deze vertaling de namen in voetnoten zijn toegevoegd in het Engels: althans, dat lijkt de bedoeling geweest te zijn. Helaas is het niet altijd met evenveel precisie gedaan, zodat bijvoorbeeld Professor Quirrell wordt verbasterd tot ‘quorrell’ (sic) en de Slytherin tovenaar Snape tot ‘Snap’; Grimmauld Place is ‘Girimmauld’ geworden en de moeder van Harry's vriend Neville, heet in plaats van Alice Longbottom ‘Aklice Longbitom’.

Het omslag van deze vertaling is het resultaat van schaamteloos jatwerk: het is een compilatie van getekende bewerkingen van foto's uit de eerste Harry Potterfilm, Harry Potter and the Philosopher's Stone, met op de voorgrond een getekende oranje feniks. Het boek kost volgens het omslag 3000 tuman, hetgeen omgerekend ongeveer 3 euro is.

Naast deze geleende ‘Het bevel van de Feniks’ heb ik nog twee andere vertalingen van Harry Potter and the Order of the Phoenix gekocht bij een Iraanse internetboekwinkel in Teheran. Zij hebben van de meeste Harry Potterboeken minstens twee vertalingen in voorraad. Wat opvalt is dat de geautoriseerde vertaling het duurste is: 5000 tuman, ongeveer 5 euro, tegen een ongeautoriseerde vertaling van 3200 tuman. Voor kopers buiten Iran zijn deze boeken relatief duur: de geautoriseerde vertaling van vertaalster Vida Eslamiyeh kost 21 dollar, en een andere vertaling door Partow Eshragh kost 20 dollar. Overigens wordt nergens melding gemaakt van het al dan niet geautoriseerd zijn van een vertaling. Wel lijkt de ‘officiële’ vertaalster Vida Eslamiyeh veel meer in de belangstelling te staan dan andere vertalers: met haar worden interviews gehouden op radio en televisie.

Alledrie de vertalingen vermelden de naam van de vertaalster op het omslag. Zowel de vertaling van Partow Eshragh als die van Vida Eslamiyeh lijken compleet en komen over als getrouwe vertalingen, dit in tegenstelling tot de gebrekkige vertaling van Susan Razeqi. In het boek met Partow Eshragh's vertaling is een paginagrote foto van J.K. Rowling opgenomen, waarop Rowling is getooid met een donkere hoofddoek of een capuchon van een zwart fluwelen cape. Hierdoor wordt de suggestie gewekt dat ze gekleed is als heks; aan de andere kant beantwoordt ze op deze manier in één moeite door aan de kledingvoorschriften die gelden in Iran.

Harry Potter vertalen kent een aantal specifieke problemen. Eén ervan is het verschijnsel dat in het Engels aangeduid wordt met ‘loaded names’ - namen die in de brontaal een betekenis of bijklank hebben, en die daarom

[p. 86]

voor vertaling in aanmerking komen. Ook de veelheid aan neologismen in Harry Potter doet een beroep op de inventiviteit van de vertaler. Rowling blinkt uit in het gebruik van verzonnen woorden die een bepaald attribuut, spel of vaardigheid aanduiden. Veel van deze neologismen heeft zij gevormd door gebruik te maken van elementen uit andere talen. Ze heeft zich met name laten inspireren door het Latijn: een voorbeeld is het woord animagus, dat in het Nederlands vertaald is met faunaat. Bedoeld wordt een tovenaar die in staat is zich in een bepaald dier te veranderen. De peetvader van Harry Potter kan zich bijvoorbeeld veranderen in een grote zwarte hond als hem dat uitkomt.

Andere neologismen, evenals vele eigennamen, zijn gebaseerd op klankassociatie, zoals Hufflepuff, dat in het Engels de bijklank ‘knuffelige sloomheid’ in zich draagt, zoals misschien ook wel in het Nederlands, waar het min of meer onvertaald is gelaten. Veel van het potjeslatijn, waar Rowling kwistig gebruik van heeft gemaakt voor allerhande toverspreuken, verschijnselen en attributen, is bruikbaar in een Nederlandse vertaling. Dat geldt in mindere mate voor de klankassociaties. In het Perzisch ligt het lastiger. Het Latijn heeft niet de rol die het heeft in het Engels of Nederlands, en ook klankassociaties zijn niet vergelijkbaar met die in het Engels.

De drie vertaalsters zijn op verschillende manieren omgegaan met de neologismen en de ‘loaded names’. Eslamiyeh, de ‘officiële’ vertaalster, heeft gepoogd zelf ook nieuwe woorden te bedenken: een mooi voorbeeld is haar woord voor ‘occlumentie’ (occlumency), dat de betekenis heeft ‘het verborgen houden van gedachten’. Eslamiyeh heeft hier ‘čeftšodegi’ van gemaakt, dat zoiets betekent als ‘goed op slot raken’. Verklarende voetnoten zijn tot een minimum beperkt in Eslamiyeh's vertaling en neologismen zijn zonder nadere aanduiding in de tekst opgenomen. Dat belemmert de niet oplettende lezer soms in het vlot lezen van de tekst, omdat de namen niet altijd direct duidelijk zijn in het Perzisch schrift. In de vertaling van Partow Eshragh zijn namen die voor het eerst voorkomen en neologismen vet gedrukt, hetgeen de lezer duidelijk moet maken dat het hier gaat om van oorsprong niet-Perzische woorden. Zij laat een groot deel van de neologismen onvertaald.

Razeqi laat neologismen en ‘loaded names’ over het algemeen links liggen, of translitereert deze in voornamelijk incorrecte voetnoten. Hoewel haar vertaling incompleet en vaak incorrect is, wordt deze niet door iedereen slecht gevonden. Vanwege de verregaande versimpeling van de tekst is de vertaling op zich wel duidelijk, ook al gaat dat ten koste van de subti-

[p. 87]

liteiten in het origineel. Wanneer een passage een typisch verschijnsel uit de tovenaarswereld behandelt, laat Razeqi deze in veel gevallen geheel of gedeeltelijk weg. Hiermee omzeilt ze vele neologismen van Rowling. De vertaling van Razeqi vertoont op deze manier eerder trekjes van een uitgebreide samenvatting dan van een vertaling.

Er zijn natuurlijk veel meer kwesties waar vertalers mee geconfronteerd worden, kwesties die gecompliceerder worden naarmate de cultuur van de brontaal verder afstaat van de cultuur van de doeltaal. Het typische Britse kostschoolklimaat is misschien bekender voor Nederlandse lezers, die mogelijk al eerder kennismaakten met ‘kostschoolliteratuur’, dan voor Iraanse lezers. Cultuur doet er echter weinig toe bij een ander verschijnsel waar de vertaler tegenaan loopt, namelijk het taalgebruik van de karakters in een boek. In Harry Potter is het West Countrydialect van de jachtopziener en leraar ‘Zorg voor magische dieren’ Rubeus Hagrid bepalend voor zijn karakter:

‘Oh, it's yeh, Harry,’ said Hagrid. ‘Yeh all righ'?’
‘Yeah, I'm fine,’ lied Harry; but, next to this battered and mournful-looking Hagrid, he felt he didn't really have much to complain about. ‘Er - are you OK?’
‘Me?’ said Hagrid. ‘Oh yeah, I'm grand, Harry, grand.’
He gazed into the depths of his pewter tankard, which was the size of a large bucket, and sighed. Harry didn't know what to say to him. They sat side by side in silence for a moment. Then Hagrid said abruptly, ‘In the same boat, yeh an'me, aren' we, ‘Arry?’
(Harry Potter and the Order of the Phoenix, p. 621)

In de Nederlandse vertaling is ernaar gestreefd om Hagrid waar mogelijk plat te laten praten, maar het effect is niet helemaal hetzelfde als in het Engels:

‘O, ben jij 't, Harry,’ zei Hagrid. ‘Alles kits?’
‘Jazeker,’ zei Harry. Dat was niet waar, maar Hagrid zag er zo gehavend en mistroostig uit dat hij vond dat hij eigenlijk niet veel te klagen had.
‘En - eh - met jou? Ook alles goed?’
‘Met mijn?’ zei Hagrid. ‘O, zekers. Ik voel m'n eigen prima, Harry, prima.’ Hij staarde in zijn tinnen beker die zo groot was als een emmer, en hij

[p. 88]

zuchtte. Harry wist niet wat hij moest zeggen. Ze zaten even zwijgend naast elkaar en toen zei Hagrid opeens: ‘Eigenlijk zitten we in 't zelfde schuitje, Harry, jij en ik.’
(Harry Potter en de Orde van de Feniks, p. 437)

In het Perzisch is er een duidelijk onderscheid tussen gesproken taal en geschreven taal. Er zijn ook vele dialecten. Vida Eslamiyeh en Susan Razeqi hebben alle dialogen in de standaard spreektaal vertaald, hoewel bij Razeqi deze passage geheel ontbreekt. Een onderscheid tussen de platte spreektaal van Hagrid en de gewone spreektaal van Harry, Ron en de anderen wordt niet gemaakt door de vertaalsters. Ze hadden misschien kunnen kiezen voor een bepaald dialect uit het Perzisch, maar daarmee zouden ze tegelijkertijd problemen creëren. Welk dialect hadden ze moeten kiezen? Iran is groot: niet ieder dialect is bij iedereen bekend, en bovendien zouden ze mogelijk een groep mensen voor het hoofd stoten. Bovendien is het nog maar sinds kort dat men de spreektaal ook schrijft, en dan nog alleen maar in bepaalde gevallen. Deze spreektaal is gebaseerd op de taal die in de hoofdstad Teheran wordt gesproken. Inmiddels is deze spreektaal wel bij de meeste Iraniërs bekend, maar het zou een reden kunnen zijn om het gebruik van spreektaal te vermijden, zoals Partow Eshragh heeft gedaan. De dialogen in haar vertaling zijn over het algemeen in de standaard schrijftaal. Alleen wanneer Hagrid aan het woord komt, wordt de spreektaal gebruikt, waardoor zijn taalgebruik meer opvalt dan in de andere Perzische vertalingen. Misschien heeft Partow Eshragh door het vermijden van spreektaal onbedoeld haar vertaling toegankelijker gemaakt voor Perzisch-taligen die mogelijk minder bekend zijn met de spreektaal van Iran, zoals Afghanen.

Het feit dat er meer vertalingen zijn in het Perzisch van één en hetzelfde boek heeft ook voordelen. Het geeft de lezer de gelegenheid te kijken wat er gedaan kan worden en wat er zoal gedaan is met een bepaalde passage of met bepaalde woorden. Rowlings werk leent zich hier bij uitstek voor. Het is dan ook moeilijk de verleiding te weerstaan om lijstjes te maken met de verschillende vertalingen van één en hetzelfde begrip in het origineel. Ter afsluiting daarom een kort lijstje, om een idee te geven van de neologismen en de ‘loaded names’ die gemeengoed zijn in Rowling, en waar de vertaler niet omheen kan zonder het origineel geweld aan te doen. In dit lijstje zijn een aantal termen opgenomen die te vinden zijn in Harry Potter and the Order of the Phoenix. De meeste termen komen veel vaker voor in de

[p. 89]

serie. In de eerste kolom is Rowlings Engelse term met de letterlijke Nederlandse vertaling en betekenis gegeven, in de tweede kolom de vertaling waar de Nederlandse vertaler Wiebe Buddingh' voor gekozen heeft, en in de daaropvolgende kolommen de vertalingen in het Perzisch, weergegeven in transliteratie, met daarbij weer een letterlijke Nederlandse vertaling ter verduidelijking.

Rowling	Buddingh'	Razeqi	Eslamiyeh	Eshragh
Devil's Snare (‘duivelsstrik’, een wurgplant)	duivelsstrik	afsun-e šeytâni: ‘duivelse spreuk’	tale-ye šeytân: ‘het net van de duivel’	dâm-e šeytân (vetgedrukt): ‘de val van de duivel’
Unspeakable (‘onzegbaar’, een tovenaar die bij het departement van mysteries werkt)	Verbloemist	Dit gegeven wordt vermeden in de vertaling	Nagu-o napors: ‘zeg niet en vraag niet’	Omschreven met: hij mocht niet spreken
death eater (‘doodeter’, aanhanger van Voldemort, de slechte tovenaar tegen wie Harry Potter het opneemt)	dooddoener	Margkhwâr. ‘doodeter’	Margkhwâr. ‘doodeter’	Margkhwâr. ‘doodeter’
Daily Prophet (‘De dagelijkse profeet’, naam van een krant)	Ochtendprofeet	Ruznâmehâ ‘kranten’	peyâm-e emrûz: ‘de boodschap van vandaag’	peyâam-e ruz (vetgedrukt): ‘de boodschap van de dag’
Shrieking Schak (‘Schreeuwende hut’, een spookhuis in het dorp Hogsmeade)	Krijsende Krot	weggelaten	šivan-e âvâregâan: ‘de weeklacht van de landlopers’	Kolbe-ye faryâdkaš (vetgedrukt): ‘het schreeuwende hutje’
The Three Broomsticks (‘De Drie Bezemstelen’, een café in het dorp)	De Drie Bezemstelen	kâfe-ye brumstik met in noot broomsticks ‘Het café Broemstiek’	resturân-e se daste jâru: ‘het restaurant de drie bezemstelen’	čaykhâne-ye se daste jâaru: ‘het theehuis de drie bezemstelen’
exploding snap (‘Ontploffend kaartspel’, naam van een spel)	knalpoker	weggelaten	kârtbâzi-ye enfejâri: ‘het exploderende kaartspel’	šaklâthâ-ye mohtareqe: ‘ontvlambare chocolaatjes’
Firebolt (‘Vuur-bliksemflits’, de wedstrijdbezem van Harry)	Vuurflits	Omschreven als: ‘kon niet meedoen aan Quidditch’	Âzarakhš: ‘bliksem’	golule-ye âtešin (vetgedrukt): ‘vuurkogel’

[p. 90]

Rowling	Buddingh'	Razeqi	Eslamiyeh	Eshragh
Animagus (Een tovenaar die zich naar wens in een dier kan veranderen)	Faunaat	Weggelaten in betreffende passage	Jânvarnamâ; ‘dieren gelijkend’	Ânimâgus (vetgedrukt)
DA voor Dumbledore's Army (‘Dumbledore's leger’, club geleid door Harry)	SVP voor Strijders van Perkamentus	DA in Latijns schrift	alef dâl ‘a.d.’ voor arteš-e dâmbeldur ‘het leger van Dumbledore’	Ad in Latijns schrift
Knight Bus (‘Ridder Bus’, de bus die tovenaars en heksen op verzoek vervoert)	Collectebus	Otûbûs: ‘bus’	Otûbûs-e šavâliye: ‘ridderbus’	Otûbûs-e qahramân (vetgedrukt): ‘heldenbus’
The Beetle at Bay (tiel van hoofdstuk 23: ‘Een kever in het nauw’)	Een persmuskiet in het nauw	Afsunhâ-ye defâ 'konande: ‘Verwerende spreuken’	Susk dar makhmase: ‘Een kever in moeilijkheden’	Susk-e bi defâ': ‘Een weerloze kever’
Buckbeak (‘Vooruitstekende snavel’, naam van een hippogrief, een toverdier, kruising tussen een paard en een roofvogel)	Scheurbek	Bâkbik met in noot Buckbeak	Kaj menqâr. ‘Kromsnavel’	Bâk Bik
The Quibbler (‘Haarklover’, naam van een tijdschrift dat als buitenissig bekend staat)	De Kibbelaar	Enteqâdgar: ‘De Criticus’	Tafrezan: ‘De Ontwijker’	Nokte pardâz: ‘De Spirituele’