Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 11

[p. 303]

Meningsverschil en discussie voortgezet
D. Springorum en J. Welmers

In ons artikel hebben we kanttekeningen geplaatst bij de veronderstelling dat het normatieve ideaalmodel van Van Eemeren en Grootendorst (vE/G) bruikbaar zou zijn voor de analyse van alledaagse discussies. Aanleiding daarvoor vonden wij niet alleen in het werk van vE/G, maar ook in recente publicaties waarin pogingen worden ondernomen om het bereik van de dialectische argumentatietheorie uit te breiden tot alledaagse of ‘conversationele’ discussies.

Ook wij hebben wel gezien dat vE/G, vooral in hun latere publicaties, hier en daar erkennen dat discussiepartners ook op andere gespreksdoelen gericht kunnen zijn dan het oplossen of uit-discussiëren van een geschil; en ook erkennen zij dat discussies op andere punten geanalyseerd kunnen worden dan op de mate waarin de gesprekspartners een bijdrage leveren aan de oplossing van een geschil. Op dit punt bestaat ook geen hevig verschil van mening. De vraag is echter wat die erkenning nu precies voor consequenties heeft voor de inrichting van het ideaalmodel en voor de feitelijke analyse van discussies.

Welnu, we hebben geprobeerd een conversationele discussie te analyseren volgens het ideaalmodel, en vervolgens hebben we geprobeerd die discussie ‘nader’ te analyseren.

We hebben daarbij een onderscheid gemaakt tussen twee soorten ‘andere doelen’:

-	er kunnen in conversationele discussies andere argumentatieve doelen nagestreefd worden dan in de dialectische argumentatietheorie verondersteld wordt: ‘argumenteren’ kan ook anders omschreven worden dan als ‘een poging om de ander van het eigen gelijk te overtuigen’; en
-	er kunnen in conversationele discussies ook andere dan argumentatieve doelen nagestreefd worden; dat wil zeggen: het is voorstelbaar - en zelfs zeer aannemelijk - dat gesprekspartners in hun discussies niet alleen willen argumenteren, in welke modificatie dan ook, maar ook het eigen gezicht en dat van de ander willen beschermen.

Pander Maat en Van den Hoven hadden er vanuit verschillende invalshoeken al op gewezen dat ‘argumenteren’ ook op andere doelen gericht kan zijn dan op het overhalen van de ander tot de erkenning van het eigen gelijk. Wij meenden in het gegeven gespreksfragment daarvan een bevestiging te vinden. Die aanwijzingen en die bevinding lijken ons voor de theorievorming in de argumentatieleer relevant, omdat daarmee een verruiming van het concept ‘argumenteren’ onderbouwd kan worden. Naar ons idee zou die verruiming ook 'n weerslag moeten of minstens kunnen hebben op de inrichting van het normatieve ideaalmodel van vE/G. Het is jammer dat hun woordvoerders daarop in hun reactie niet zijn ingegaan.

Koetsenruiter en Slot (K & S) benadrukken dat vE/G ervoor kiezen om een discussie te analyseren op één aspect, namelijk de mate waarin de discussianten een bijdrage leveren aan het oplossen van een verschil van mening, ‘as if it were a critical discussion’. Wanneer nu blijkt dat een discussie op belangrijke punten van het ideaalmodel afwijkt, dan kan, aldus K & S, de constructie van de doelstellingen van de discussianten een mogelijke verklaring bieden voor de discrepantie tussen het ideaalmodel en de werkelijkheid.

Die handelwijze lijkt heel plausibel: zo doet men dat in de wetenschap wel vaker. Je gaat bij analyses immers altijd uit van een theorie en van een model, analyseert dan ‘de werkelijkheid’ met dit model als heuristisch raamwerk en probeert vervolgens te komen

[p. 304]

tot nadere verklaring van het residu. De volle omvang van ‘de werkelijkheid’ is immers niet te vatten, en niet alleen elke beschrijving van de werkelijkheid maar ook elke benadering ervan bevat onontkoombaar abstracties.

We zijn het daar volstrekt mee eens, tenminste zolang het om descriptieve theorieën of modellen gaat. Maar in de argumentatietheorie van vE/G is het analysemodel een normatief of kritisch model. Wanneer nu de analyse aan het licht brengt dat discussianten zich inderdaad niet overeenkomstig het model gedragen, dan leidt dat tot een situatie die twee conclusies toelaat:

-	ófwel de discussiepartners leveren niet de juiste bijdragen aan het oplossen van hun verschil van mening, en moeten of kunnen daarin dus gecorrigeerd worden,
-	ófwel de discussiepartners willen misschien wel iets anders dan alleen argumenteren, hetgeen dan hun afwijkend gedrag zou kunnen verklaren.

Wij hebben vanzelfsprekend geen enkel bezwaar tegen een theoretisch onderscheid tussen een argumentatieve analyse en een ‘conversationele’ analyse; we hebben wel problemen wanneer we de consequenties van dit onderscheid voor de feitelijke analyseprocedure proberen te overzien, omdat het onduidelijk blijft wanneer voor welke conclusie gekozen kan of moet worden.

De analyticus zou immers stil kunnen blijven staan bij de eerste bevinding: de discussiepartners hanteren niet de regels van het ideaalmodel en er wordt derhalve niet optimaal gediscussieerd. Hij is niet verplicht de tweede conclusie te trekken, en op zoek te gaan naar een nadere verklaring van het gevonden discussiegedrag: de werkelijkheid zou immers, in de formulering van vE/G, ‘tekort kunnen schieten’, en dat zou dan ook de eindconclusie van de analyse kunnen zijn. Maar die tweede conclusie is wel steeds mógelijk, en misschien zou je bij nadere analyse inderdaad tot de slotsom kunnen komen dat het de gesprekspartners ook nog om iets anders te doen is dan om het overtuigen van de ander of om de erkenning van het eigen standpunt.

Die situatie roept het beeld op van een toeschouwer bij een enigszins gecompliceerd kaartspel, die tegen de spelers zegt: ‘Hé, zijn jullie aan het bridgen? Maar, beste mensen, dat doe je helemaal verkeerd, dat moet allemaal heel anders. Hoewel, het kan natuurlijk ook zijn dat jullie een ander spel spelen en in dat geval heb ik natuurlijk niets gezegd.’ Die onzekerheid zien wij als een tekort in de analyseprocedure van vE/G.

Samengevat: bij de analyse van een discussie mag je er niet op vertrouwen dat het de discussiepartners slechts te doen is om het oplossen van een verschil van mening; en zolang je daar niet van uit kunt gaan, mist de analyse die overeenkomstig het ideaalmodel wordt uitgevoerd, een vaste grondslag en zijn de eventuele conclusies noodzakelijk voorlopig en hypothetisch.

Wanneer je er, zoals vE/G, op uit bent om een bijdrage te leveren aan een reële verbetering van de praktijk van het argumentatief taalgebruik, dan vormt deze onzekerheid een belemmering voor de trefzekerheid van je adviezen.

We zijn dan ook niet erg ingenomen met een voorstelling van zaken waarin ‘onze’ benadering van het verloop van een discussie beschouwd zou worden als een ‘aanvulling’ van de dialectische analyse en beoordeling.

Een analyse zoals wij die voorstaan, heeft een heel ander vertrekpunt. Die analyse neemt geen voorschot op veronderstelde intenties, gaat uit van de realiteit van het feitelijke interactieproces en tracht door zorgvuldige interpretatie van zoveel mogelijke gespreks-gebeurtenissen te komen tot een reconstructie van interactionele intenties-met de marges die een dergelijke reconstructie noodzakelijkerwijs met zich meebrengt.

Daarmee hebben we in feite al gereageerd op de belangrijkste punten uit de reactie van K & S. We willen nu nog kort ingaan op enkele andere punten.

[p. 305]

Welk gewicht moet er toegekend worden aan de bevinding dat uit de bijdragen van de gesprekspartners niet valt af te leiden dat het gesprek voor hen zelf onbevredigend zou verlopen? Het punt is van ondergeschikt belang; in ieder geval hechten wij er minder belang aan dan K & S. Het gaat er slechts om het volgende. Volgens de maatstaven van de normatieve argumentatieanalyse is er in het gegeven gespreksfragment sprake van een welhaast chaotische discussie. Welnu, wanneer gesprekspartners erop uit zouden zijn om hun verschil van mening in de lijn van het ideaalmodel af te handelen, en dit ideaalmodel inderdaad een psychische realiteit zou zijn, dan zou je onvrede en irritatie verwachten over de ‘overtredingen’ die over en weer gemaakt worden. Zoals bridgers geïrriteerd raken en ook hun irritatie demonstreren wanneer zij vaststellen dat de andere partij de spelregels overtreedt. In het gespreksfragment tref je echter geen spoor van irritatie aan: slechts demonstratie van harmonie en van begrip over en weer, het prototype van een harmonische discussie. Dat beschouwen wij als een aanwijzing dat de gesprekspartners waarschijnlijk gericht zijn op andere zaken dan op de realisering van het ideaalmodel van vE/G - niet als een bewijs.

Het laatste punt betreft de stelling dat een model voor het oplossen van verschillen van mening meer relevantie heeft dan een model voor een ‘optimaal gezellige discussie’ (we nemen aan dat met een ‘optimaal gezellig discussie’ zoiets als een conversationele discussie bedoeld wordt).

Maar waar gaat het om? VE/G willen als taalbeheersers een bijdrage leveren aan de verbetering van het interactiegedrag, en willen voorstellen ontwikkelen ‘waar men in de praktijk wat aan heeft’. Uitstekend. Maar het lijkt dan juist van buitengewoon groot belang éérst vast te stellen waarop mensen in hun alledaagse discussies nu eigenlijk uit zijn, voordat je adviezen geeft die je in tweede instantie wellicht weer moet bijstellen of terugnemen.

Samenvattend moeten we vaststellon dat we in de reactie van K & S enigszins teleurgesteld zijn. Punten van ondergeschikt belang zijn fors uitvergroot; aan punten waar het ons om te doen is, wordt praktisch voorbijgegaan. Misverstand?

Graag hadden we gezien dat K & S ingegaan waren op de in onze ogen principiële verschillen tussen de ideale situatie van de dialectische discussie en de feitelijke discussiesituaties, en op de problemen die aan de analyse en beoordeling van feitelijke conversationele discussies verbonden zijn. De ondertoon van ‘afweer’ belemmert die brede intellectuele discussie waar men in d aktijk wat aan heeft.