De Tijdspiegel. Jaargang 32

[p. 231]

Staatkunde en geschiedenis.

Een waardig Marnix-monument.

Filips van Marnix van St. Aldegonde door J. van der Have. Door den Olijftak te Antwerpen met den eersten prijs bekroond. Haarlem, W.C. de Graaff, 1874.

Wie bovenstaanden titel lezende, zich voorstelt, dat deze geplaatst is aan het hoofd van een boek, waarin het leven van Marnix op wetenschappelijke wijze behandeld wordt, die vergist zich. Hij staat voor een werkje, dat niet ten volle honderd bladzijden in klein 8^o formaat telt en ten doel heeft het beeld van Marnix in breede trekken te schetsen voor de groote menigte.

Aanleiding tot het schrijven en uitgeven er van gaf de prijsvraag, die te Antwerpen uitgeschreven werd: ‘eene korte levensschets van Filips van Marnix in den volkstoon.’

Heeft het boekske den prijs verdiend, die er aan toegekend is?

De heer Van Vloten, die er eene voorrede voor plaatste, heeft het daarin niet alleen een ‘uitstekend antwoord op de prijsvraag’ genoemd, maar ook dit er van gezegd: ‘in dit opstel gewerd hun (d.i. zijnen Antwerper Geuzenvrienden) een zoo sprekend levens- en karakterbeeld van Aldegonde, in den beschaafden en beschavenden volkstoon, als zij 't bij mogelijkheid maar verlangen konden en zich zoo spoedig haast niet hadden kunnen vleien er een te erlangen.’

Ik deel dit gunstig oordeel.

Wat het merkwaardigste in het leven van Marnix heeten mag, heeft de schrijver in herinnering gebracht in tien kleine afdeelingen, waarvan deze de opschriften zijn: inleiding; voorbereiding; de vastberaden edelman; de balling; in 't vaderland terug; de gevangene; de staatsman; de huisvader; de burgemeester van Antwerpen; uitgang. Hij heeft dit gedaan, aan de kortheid noch de duidelijkheid, noch de levendigheid, noch de waardigheid opofferende en waar 't pas gaf, van de eigen woorden van Marnix gebruik makende, als b.v. van die, welke voorkomen in zijne Résponse apologétique au libelle intitulé an-

[p. 232]

tidote, waar hij schreef over het tijdvak in het leven van Marnix, dat verliep van zijnen terugkeer uit Genève tot aan zijn optreden (1559-1565), over dat, waarin hij gevangene van de Spanjaarden was (1573-1574) enz.

Eenige weinige vragen mogen mij geoorloofd zijn.

Hadde 't niet eene korte vermelding verdiend, dat Marnix zich beijverd heeft voor de academie te Leiden bekwame hoogleeraren te vinden? Zóó doende toch heeft hij krachtig medegewerkt aan de vestiging eener instelling, die nu reeds drie eeuwen lang ons vaderland ten zegen was, gelijk zij het nog heden ten dage is.

Dezelfde vraag doe ik met betrekking tot het door Marnix verrichte ten aanzien van den heftigen twist, die in 1577 tusschen Groningen en de Ommelanden gevoerd werd. Als later na de verdediging van Antwerpen, ervoer hij toen, hoe de man, die voor het welzijn des volks tijd en kracht en leven veil heeft, door het volk soms met ondank beloond wordt; want toen hij met zijnen mede-gecommitteerde de terugreis naar Brabant aanvaardde, is hij met de Silla ‘in 't uytgaen door de Aepoorte na het schip bijna bijkans met stratendrek geworpen.’

Is de verdraagzaamheid van Marnix wel zóó boven redelijken twijfel verheven, als de schrijver blijkens zijne vragen op bladz. 100 schijnt te meenen? Ik open den Bijenkorf ter plaatse waar de transsubstantiatie en de zwarigheden, die haar drukken, besproken worden. Dáár drukt zich Marnix dus uit: ‘nochtans daer en tusschen, opdat sy die devote conscientien souden moghen te vreden stellen ende dese groote swarigheden eenighsins stichten, soo hebben sy nieuwe ghereedtschap eendrachtelijck ghevonden, om hare ghemeyne bousel der Transsubstantiatie te ondersetten, als namelijck eenen grooten Balck, die sy noemen Concomitantie. Ende voorts een langhe Ribbe ofte Latte ghenoemt De vaste intentie der Heyliger Kercken, daer mede sy dit huys alsoo vast ondersetten dat niet alleen het Lichaem Christi, maer oock de geheele Godtheydt daer op staen kan sonder vallen. Ende ofschoon de Paep droomde ende met sijne Misse niet veel bekommert ware, nochtans weten sy raedt daer toe. Want de intentie der Heyliger Kercken is alsoo vast ende onbeweghelijck, datter de intentie des Priesters niet veel te doen en heeft ende magh haer wel wat gaen vertreden ende sien ofter oock een warme keucken is ende of het Jonckwijf het huys wel bewaert. Het welcke is een seer schoone sake. Want anders, als een Paep noch half droncken ware van de avontsche chiere, oft dat hem syne dienstmaeght de sinnen wat verstoort hadde, oft dat hem slechts een Vlieghe voor by de neuse vloghe hy mochte misschien de goede intentie laten loopen, als hy de H. woorden uytspreeckt ende alsoo en soude dat Broodt gheene Godt werden: dewelcke ware een eysselyck dinck. Want de arme lieden souden een stuck Broots aenbidden, inde stede van haren Godt ende Schepper. Daerom komt de

[p. 233]

H. Kercke hier te hulpe ende verklaert voor een gewis Artyckel des Gheloofs, dat ghelyckerwys ghenoegh is, datmen ghelooft al wat de Heylighe Kercke gelooft, al ist datmen niet en weet wat het zy; Insgelijck ist oock ghenoegh, dat de Heylighe Kercke een generale vaste intentie ende voornemen hebben, dat al waer men Misse doet daer wordt het Broodt in Godt verandert, al ist oock schoon dat de Paep op syne dienst-maeght of op de keucken is denckende. In somma: daer en is gheen gat of de Helsche Kercke weter een Nagel toe’ enz.

Of ik sla het Tafereel der Religions verschillen op en lees er in het hoofdstuk, dat handelt over de Kerk, aan het Heidendom ontleenend, onder anderen het volgende: ‘van waer wout ghy anders, mynen besten speciael, dat zy den patroon van zoo veel schoone pouppelyke beelden ontleent hadden, de welcke zy luiden in de kercken ende op alle hoecken ende winckelen der straten teghens Godes uytghedruckte ghebodt oprichten, dan van den Heydenen... Hoewel dat de H. moeder de kercke, om haer heylighen meerder authoriteyt ende baerts troignie te gheven, de selve geen afgoden en heeft willen heeten: maer alleenlyck beelden ende ghedenckenissen der sancten, hebbende deselve oock met eerlijcke naemen wederdoopt van onse vrouwe van S. Barbele, van S. Billexius, S. Snottolfus, S. Hanghmanius, S. Sloeckallius, S. Mogal, S. Plertsteertius sonder intreste hun int minste hun portie der onder mutsaffen, knicke bollingen, beentgien uyts, goede morghens, vare wels ende andere eeren, grootachtinghen ende voordeelen te verminderen, die zy vant oude devote Roomsche Katholycke volck pleghen te ontfangen met alle aen ende afhanghsels van waslichten, keerssen, lampen, belooften, belle-grimmagien ghebeden, aenroepinghen, offerhanden ende alle ende een yegelijcke cleyne gherechtigheden, die daer van hanghen.’

Wat mij uit beide werken 't eerst onder de oogen kwam, schreef ik af, ofschoon ik hadde kunnen afschrijven wat meer nog dan dat de vraag zou rechtvaardigen: zijn zulke woorden die van eenen man, aan wien onder de verdraagzamen der 16^de eeuw in ons vaderland eene plaats toekwam?

Ik vraag dit twijfelend, gedachtig aan hetgeen Gijsbert Lap van Waveren heeft aangeteekend betrekkelijk Cammaker, sedert 1560 bij Musius in dienst: ‘hic famulus Cammaherus, sublato Musio, mirum in modum exagitatus est a Philipijo Marnixio Aldegundio. Volebat enim, illo monstrante, in bibliothecam Musii involare, adeo ut coactus fuerit....’

Ik vraag echter slechts en wensch, dat wat ook het antwoord op mijne vragen wezen moge, het goedgeschreven boekje van den heer Van der Have hun, voor wie het bestemd is, den man doe kennen, wiens arbeid door zijne tijdgenooten zóó onmisbaar geacht werd, dat hem tijdens zijn verblijf te Souburg na Antwerpen's val de vermaarde Lipsius meende te mogen schrijven: ‘tibi otium hoc Deus fortunet,

[p. 234]

ad internum tuum fructum in primis. Sed utinam et ad nostrum. Quanquam id diuturnum tibi fore cave speres’ - den man, wiens ‘Wilhelmus van Nassouwe’ het nageslacht nog telkens en telkens opnieuw op de lippen neemt en wien het eene eenvoudige gedenkzuil - ons boekje geeft er eene afbeelding van - heeft opgericht op de plek, die zijn stoffelijk deel in haren schoot heeft opgenomen.

F.A.E.P.R.E.